|
SÀI GÒN NHỎ
Tiếng Việt từ trong nước ra hải ngoại
Huỳnh Hoa
Tôi có chị bạn học cùng trường, vượt biển sang Mỹ từ đầu thập
niên 1980; mỗi lần gặp nhau chị thường hỏi về chữ nghĩa. “Này ông, ‘đăng
ký’ là cái gì vậy, ‘đăng ký kết hôn’ là sao?”. “À, ‘đăng ký’ tiếng Anh
là ‘register’, trước 75 gọi là ‘ghi danh’, ‘đăng ký kết hôn’ là ‘lấy
nhau thành vợ chồng’, là làm giấy hôn thú đó”. Cứ thế, mỗi lần chị hỏi
nghĩa của một “từ Việt cộng”, tôi lại tìm trong vốn ngữ vựng tiếng Anh
ít ỏi của mình một từ tương ứng và tìm một từ tiếng Việt khác, có trước
năm 1975 ở miền Nam, để giải thích cho chị. Bạn tôi là người ham hiểu
biết; tủ sách của chị có nhiều tác phẩm của các cây bút trong nước như
Hồ Anh Thái, Bảo Ninh, Nguyễn Ngọc Tư… mà chị mua và đọc để nguôi nỗi
nhớ quê nhà. Những lời giải thích từ ngữ của tôi, tuy vụng về nhưng cũng
giúp ích phần nào cho việc đọc của chị.
Biến cố Tháng Tư năm 1975 như một nhát cắt, người Việt bị chia thành
người trong nước và người hải ngoại, tiếng Việt cũng bị chia cắt như
vậy. Nhưng tiếng Việt là một sinh ngữ, tuy bị chia cắt nhưng nó vẫn
sống, vẫn sinh sôi nảy nở – nhiều từ ngữ mất đi, nhiều từ ngữ khác sinh
ra hoặc được nhập vào, cách nói năng cũng thay đổi – có điều do hoàn
cảnh chia cắt mà tiếng Việt ở trong nước với ngoài nước phát triển theo
hai con đường không giống nhau, làm cho người Việt đôi khi “khó hiểu”
nhau.
Các bậc trưởng thượng từ miền Nam ra đi sau năm 1975 mang theo trong
hành trang tâm hồn thứ tiếng Việt đã định hình trước khi biến cố đó xảy
ra. Sinh sống ở nước ngoài, trong một môi trường xa lạ về ngôn ngữ và
văn hóa, giao thoa với đồng bào trong nước bị đứt gãy nên tiếng Việt của
họ hầu như ít vận động, phát triển. Có chăng là tiếng Việt ở hải ngoại
có thêm một số từ ngữ tiếp nhận từ các tiếng Anh, Pháp… nhất là trong
các lĩnh vực khoa học, kỹ thuật.
Đến bây giờ những bậc cao niên trong cộng đồng người Việt ở nước ngoài
vẫn quen với cách nói, cách viết của người miền Nam trước năm 1975 và
nhiều người cảm thấy xa lạ, khó hiểu với cách nói cách viết của người
Việt ở trong nước. “Từ ngữ Việt cộng; chữ của cộng sản” là cách nói miệt
thị mà họ dùng để chỉ những từ ngữ mới, cách nói mới, không có ở miền
Nam trước năm 1975, đang từ trong nước truyền ra hải ngoại thông qua báo
chí truyền hình, mạng xã hội và Internet.
Mới đây, một người bạn của tôi sinh sống ở Đức, bị mắng xối xả là “Việt
cộng” chỉ vì anh dùng từ “phượt” trong một bài đăng trên Facebook để mô
tả một chuyến lang bạt kỳ hồ của anh; một người khác bị phê bình vì dùng
chữ “chất lượng” thay vì “phẩm chất” như thời trước 75, dùng “động thái”
thay vì “động tác” dù hai chữ này có nghĩa khác nhau, không thay thế cho
nhau được. Trong khi đó, ở trong nước tiếng Việt có bước phát triển khá
mạnh.
***
Thực ra tiếng Việt đã bị “chia cắt” từ năm 1954 khi đất nước phân đôi;
trong 20 năm sau đó tiếng Việt ở miền Bắc vận động khác với tiếng Việt ở
miền Nam. Nếu tiếng Việt của miền Nam chịu ảnh hưởng của tiếng Pháp và
tiếng Anh thì người miền Bắc cũng thu nhận nhiều từ ngữ mới, cách nói
mới của Trung Quốc và Nga. Một ví dụ, từ ngữ cửa miệng của người Nga là “хорошо” (tốt)
và người miền Bắc bị ảnh hưởng dùng “tốt” mọi nơi mọi lúc, thay vì bảo
các em học sinh học giỏi, làm việc cần cù thì người ta lại
bảo “học tập tốt, lao động tốt”.
Chính quyền miền Bắc có chiến lược tuyên truyền sâu rộng chủ nghĩa
Marx-Lenin cho dân chúng, từ cán bộ tới sinh viên học sinh qua các lớp
“học chính trị” và hệ thống trường học các cấp. Mà chủ nghĩa Marx-Lenin
là một thứ triết học, chứa rất nhiều khái niệm, thuật ngữ triết học, như
các từ “biện chứng”, “phạm trù”, “mâu thuẫn”, “phủ định”, “vận động”,
“hiện tượng”, “phản động”, “thặng dư”, “đối tượng” v.v.…
Hầu hết những từ ngữ triết học đó được mượn từ tiếng Trung Quốc vì “sư
phụ” của cán bộ tuyên giáo miền Bắc không ai khác hơn là cán bộ Trung
Quốc. Trò chuyện với người miền Bắc không khó nhận ra họ dùng nhiều từ
ngữ triết học như vậy, dùng từ ngữ có nghĩa trừu tượng, trong cách nói
hằng ngày, dù nhiều lúc họ dùng sai, một phần do không hiểu nghĩa gốc
của tiếng Hán. Một ví dụ, thay vì nói “chỗ dở” hay “khuyết điểm”, “nhược
điểm” họ thích dùng “yếu điểm” vì tưởng “nhược” = “yếu” mà không biết
“yếu điểm” và “nhược điểm” có nghĩa hoàn toàn khác nhau. Ở miền Nam
trước 75 chúng tôi không thấy có hiện tượng từ ngữ triết học đi vào lời
nói hằng ngày một cách rộng rãi như vậy; người miền Nam vẫn thích cách
nói giản dị, chân chất, dễ hiểu hơn.
Một điểm đáng chú ý là trước năm 1975, học sinh miền Nam học ngoại ngữ
rất sớm, lên bậc trung học đệ nhị cấp đã học song song hai ngoại ngữ,
một sinh ngữ chính và một sinh ngữ phụ. Việc học ngoại ngữ – nhất là học
phân tích ngữ vựng, văn phạm, cấu trúc câu của tiếng Anh-Pháp – có tác
dụng bồi bổ rất nhiều cho cách nói cách viết tiếng mẹ đẻ; những học sinh
giỏi ngoại ngữ thì đồng thời diễn đạt tiếng Việt trôi chảy, ít bị lỗi.
Sau Tháng Tư 1975 thì tiếng Việt hợp nhất hai miền và phát triển trong
môi trường mới trong đó tiếng Việt của người miền Bắc chiếm vị thế áp
đảo. Hàng triệu người miền Bắc và người miền Nam tập kết ra Bắc đã đi
vào miền Nam, chiếm đa số về đội ngũ nhân sự trong mọi lĩnh vực “thượng
tầng” từ cán bộ hành chính, hải quan, sân bay đến truyền thông báo chí,
giáo dục, văn hóa ở các thành phố, đô thị. Tiếng Việt của họ từ đó trở
thành “dòng chính”, lấn át dần tiếng nói của người miền Nam. Đã dần dần
hình thành một thứ tiếng Việt thống nhất, hòa trộn những đặc điểm về từ
ngữ, cách nói của cả hai miền Nam Bắc trong đó tiếng Việt của người miền
Bắc nổi trội hơn, ngay cả ở miền Nam.
***
Sau năm 1975, chế độ mới coi thường nghề dạy học và việc dạy tiếng Việt
trong nhà trường. Có một thực tế ít người để ý là sau năm 1975, hệ thống
trường học ở cả hai miền đều thiếu giáo viên rất trầm trọng; người ta đã
phải tuyển làm giáo viên những người chưa được đào tạo đầy đủ. Ở miền
Nam trước 1975, trường sư phạm là loại trường có yêu cầu khắt khe nhất
về trình độ học vấn và phẩm chất tư cách của người học. Trong khi đó,
sau 1975, một học sinh miền Bắc học hết lớp 7 (hệ trung học 10 năm),
thêm hai năm trung học sư phạm đã có thể ra trường đi dạy tiểu học.
Chưa nói kiến thức nghề nghiệp như tâm lý học, giáo dục học, một người
mới chỉ học chín năm trong trường thì năng lực nói và viết tiếng Việt
còn rất “mỏng”, người đó đứng trên bục giảng dạy dỗ tiếng Việt cho thế
hệ mầm non – ở những năm tháng đầu đời rất quan trọng cho việc hình
thành năng lực ngôn ngữ và tư duy – thì hậu quả tất nhiên là rất tệ.
Chính hệ thống giáo dục phổ thông sau năm 1975 là nguyên nhân chính làm
cho các thế hệ lớn lên sau này không được rèn luyện để nói đúng viết
đúng tiếng Việt; những cách nói sai, viết sai – sai từ chính tả đến ngữ
nghĩa – ngày càng lan rộng trong xã hội.
Không khó thấy những bảng hiệu, bảng tên đường viết sai chính tả hoặc
sai nghĩa một cách ngô nghê mọc lên khắp nơi. Bên cạnh nhà trường, hệ
thống truyền hình và báo chí ở trong nước góp phần rất lớn vào việc
quảng bá các cách nói sai; mở tivi lúc nào cũng bắt gặp chuyện người dẫn
chương trình nói không đầu không đuôi, ý tứ lủng củng, dùng từ lặp lại,
thiếu chủ ngữ vị ngữ, hoặc dùng sai trạng ngữ. Lâu dần, cách nói sai của
truyền thông thấm vào các tầng lớp xã hội, thành thói quen của nhiều
người, rất khó sửa.
Nhận ra mối nguy này, một số tờ báo cố viết đúng chuẩn tiếng Việt cả về
ngữ âm, chính tả và ngữ pháp. Có báo mở chuyên mục “dọn vườn” để nêu ra
và phê phán những cách nói cách viết sai; có báo thuê hẳn một nhân viên
chuyên đọc lại các bài để tìm và sửa những câu những chữ viết sai, diễn
đạt sai trước khi đưa bài vào trang báo, dân trong nghề (trong nước) gọi
các nhân viên này là “tỉnh táo viên”, phân biệt với “người sửa bản in”
(morassier) là người chỉ sửa lỗi chính tả của bản in thử. Nhưng những tờ
báo quan tâm viết tiếng Việt đúng chuẩn, trong sáng và “sạch lỗi” thì
không nhiều trong cả ngàn tờ báo ở Việt Nam.
Nếu như tìm một điểm sáng của tiếng Việt trong nước sau năm 1975 thì có
thể kể tới xu hướng giảm dần các từ ngữ gốc Hán, thay bằng từ thuần Việt
những nơi những lúc nào có thể. Người Việt ở hải ngoại hiện vẫn còn dùng
nhiều từ Hán-Việt có từ trước năm 1975 nên cảm thấy khó chịu khi nghe
người trong nước dùng từ thuần Việt, “sân bay” thay cho “phi trường”,
“tàu ngầm” thay cho “tiềm thủy đĩnh”, “phần mềm” thay cho “nhu liệu”,
“cấp trên” thay cho “thượng cấp”, “tên lửa” thay cho “hỏa tiễn” v.v… Tất
nhiên cũng đã có nhiều trường hợp “Việt hóa” một cách ngô nghê, phản cảm
và không thể chấp nhận được. Ông Hồ Chí Minh dùng chữ “dân quân gái”
thay vì “nữ dân quân”, “học sinh gái” thay cho “nữ sinh” v.v… nhưng hầu
như không ai bắt chước ông ta cả.
***
Từ khi Mỹ-Việt bình thường hóa quan hệ ngoại giao dưới thời Tổng thống
Bill Clinton năm 1995 đã có hàng triệu người Việt ở nước ngoài về thăm
quê và hàng chục triệu người trong nước ra nước ngoài du lịch, du học,
định cư. Một nhịp cầu ngôn ngữ, văn hóa đã được nối lại giữa người trong
nước và người hải ngoại. Người dân ở Sài Gòn thích thú xem các chương
trình Thúy Nga Paris, Asia; nghe ông Nguyễn Ngọc Ngạn, đọc các tờ báo
hải ngoại; còn người ở California hay Texas cũng xem Truyền hình Vĩnh
Long, đọc báo chí trong nước qua mạng Internet… Những điểm khác nhau
giữa tiếng Việt trong nước và ngoài nước đang được xóa dần, mọi người
ngày càng dễ nói, dễ nghe và dễ hiểu nhau hơn. Đó là tác động tích cực
của giao thoa văn hóa trong và ngoài nước.
Suy cho cùng, tiếng Việt là một thực thể sống, luôn vận động và phát
triển. Tiếng Việt cũng là một sản phẩm xã hội như bao ngôn ngữ khác, một
“quy ước” do cộng đồng đặt ra và chấp nhận chứ không phụ thuộc vào ý
muốn của cá nhân hoặc tập thể nào.
Mà cái cộng đồng tiếng Việt trước tiên là cộng đồng 100 triệu người Việt
ở trong nước. Người Việt Nam sinh sống ở nước ngoài, cùng với nỗ lực duy
trì tiếng nói và chữ viết Việt Nam cho các thế hệ mai sau, có thể chỉ ra
và phê phán những chỗ sai lầm trong cách nói, cách viết tiếng Việt của
cộng đồng người Việt trong nước nhưng không thể “ly khai” tiếng Việt của
người trong nước bằng cách dán cho nó cái nhãn “Việt cộng”.
Cách xử sự đúng có lẽ là vừa phê phán chỗ sai, vừa tiếp nhận những cái
mới hợp lý của tiếng Việt trong nước để bổ sung vào tiếng Việt nói
chung, làm cho tiếng Việt ngày càng phong phú, giàu và đẹp, đủ năng lực
phản ánh cuộc sống và biểu đạt tư tưởng tình cảm của người Việt, cả
trong và ngoài nước. |