|
Nhịp
Trần Chiến
Nhịp có vẻ là một khái niệm phương Tây. Quen thuộc nhất là âm nhạc, ông
cầm đũa “bắt mơ duya” cho ra valse lả lướt, hành khúc thúc giục lên
đường. Gọi nôm na với cuộc sống xã hội chung chung, đấy là quãng thời
gian “tương đối nhất định” có sự lặp đi lại chuỗi sự kiện, lần sau không
hẳn y sì lần trước. Và gắn với sự chuyển động, dời đổi, khi cộng hưởng
cao trào lúc trầm lắng mất cả tăm. Nhiều người Tây nghĩ phương Đông chỉ
biết đến những cái cụ thể, nhìn thấy. Nhưng các cụ ta xưa hình như đã
nghịch ngợm chế ra những kiểu “chơi thời gian” rồi. Điệu chầu văn đương
phiêu phưởng bỗng đảo phách dậm dật, rồi ra lắm chị ngồi đồng phải bùa
anh cung văn. Có khi “nhịp” gắn với “điệu” từ đây, cũng khuya khoắt
nhưng tiếng chầy giã gạo đều đều nặng trĩu nghe khác tiếng mõ cầm canh,
tiếng tắc kè “ném lưỡi vào đêm”.
Không có cái nhịp, đời cứ đều đều trôi, dù ổn định mà tẻ nhạt, gây mệt
mỏi thốt ra “Sao lê thê thế?”. Vậy là sinh ra Tết. Vào lúc gieo xong
dược mạ, nhà nông cho mình nghỉ thật dài sửa sang nhà cửa, dọn bàn thờ,
cúng trời đất và người thân. Cả một tháng giêng ăn chơi, cờ người, tổ
tôm điếm, thăm cha mẹ, bên vợ bên thầy, thanh minh tảo mộ…, có dừng chút
để xuống cây lúa. Trong tiết xuân rời rợi, mưa bụi lay phay lòng rạo rực
cầu mong hạnh phúc, yêu đương, đực cái…, qua rằm tháng giêng chửa muốn
giở lại cuốc cày đèn sách. Thiên nhiên cũng có nhịp. Ông Mặt Trời tượng
trưng cho “dương phần” chăm chỉ cả năm tỏa sáng, sau những ngày nực nội
nồng nã lơi tay vào mùa đông. Mà Mặt Trăng xong kỳ vằng vặc lười biếng
trốn hẳn mươi đêm, như đàn bà con gái dưới trần tháng nào cũng phải uể
oải vài ngày. Vũ trụ bao la bí ẩn là thế nhưng con người cứ “trông trời
trông đất trông mây” mãi thì cũng tìm được thời khắc xuống cây lúa thiến
con trâu cho thuận lợi. “Không ai giầu ba họ không ai khó ba đời”, nhủ
nhau để chăm chỉ, kiên trì, đừng thỏa mãn hưởng lạc.
Xưa các cụ có kỳ nghỉ ngơi bình thường thế nào, chả biết. Nhưng tháng
đôi lần, ngày rằm ngày một lên chùa cúng Phật ra đình vọng Thành hoàng,
mệt mỏi kiêng cữ cách rách đủ điều mà không thể thiếu. Giữa chừng còn tế
Xuân tế Thu Tết Cơm mới. “Chợ Vẽ đôi phiên ngày hai ngày bẩy”, những
phiên chợ là cách đánh dấu khác, chả cứ đem con gà mớ rau đi đổi gạo
muối, chỉ để mắt trai si đắm hình gái lẳng, tri kỷ hàn huyên bên chén
rượu củ lạc. Giờ miền núi vẫn còn cái sướng này, đàn ông co chân trên
ghế đánh bát thắng cố, vợ đứng cửa chợ xe lanh, câu hát “pha” vào tiếng
ngựa hý, trâu bò khụt khịt.
“Tuần”, bẩy ngày một, hình như xuất hiện từ khi Tây sang, sự nghỉ ngơi
ngắn hơn và có vẻ gắn với thành phố. “Hôm nay thứ bẩy mày ơi, Ngày mai
chủ nhật đi chơi Bờ Hồ, Bờ Hồ có cái ô tô, Mút kem xem ảnh lại chờ tuần
sau”. Thời bao cấp công chức có lệ “Cắt cơm bơm xe nghe thời tiết liếc
đồng hồ”, trong khi trai gái phải lòng nhau lại “Thứ bẩy máu chẩy về
tim”. Bao nhiêu là háo hức nhưng vì dầy hơn, đời thị dân lại biến đổi
nhanh nên không thể chất chứa dư âm bằng thời âm lịch. Dẫu vậy vẫn có
người nhất định chỉ ra đường, xuất hành, khởi công nhằm ngày giờ tốt,
trừ khi (thời bao cấp thôi) được đi công tác nước ngoài.
Cuộc sống ngày càng khác, sự vận động không ngừng sinh ra bao thứ mới
mẻ, gắn với những ất ơ chả cứ thời gian. Nhịp sinh học có vẻ rõ nhất với
nhà triết học Kant, đi về đúng giờ như cái đồng hồ. Nhịp sinh nở từ “năm
một”, “ba năm đôi” chuyển sang “cách nhau năm năm” cho cơ thể mẹ hồi
sức, còn phải trông xem yếu tố khác như “bóc lột” ông bà được đến đâu.
Nhịp bóng đá là một khái niệm thú vị bởi nó rất “cao su”, giữ bóng ru
ngủ rồi đột ngột tăng tốc, vào nhanh hay chậm chỉ khác tý ty, sinh ra
triết lý “người không có bóng quan trọng hơn người có bóng”. Nhưng làm
thế nào sang đường được trong nhịp giao thông Việt Nam lại là câu hỏi
phức tạp với mấy anh Tây. Cơ quan công sở dồn cả trăm người ngồi ca bin
phòng lớn thở không khí từ điều hòa tổng rất áp lực. Để đỡ “xì chét”,
sếp cho giữa giờ vươn vai duỗi chân theo tiếng hô, cái nhịp này dễ lại
sinh áp lực mới, chả bằng làm điếu thuốc, “buôn” tiếu lâm hay khoe váy
áo.
*
Lẽ sinh – diệt, họa – phúc, tồn – vong trong đời mỗi con người dễ nhận
ra, như cái vòng “sinh lão bệnh tử”. Nhưng với từng cộng đồng, quốc gia,
hình như có những chu kỳ tương đối. Dứt khỏi ách Bắc thuộc, ta cứ chừng
hai trăm năm lại bị phương Bắc xâm lăng một lần. Cũng có đận mất vua,
đứt đoạn triều chính, nhưng luôn luôn có hào kiệt dắt dân đánh đuổi kẻ
kia, đắp nền độc lập không quá cường thịnh mà dai dẳng tự tôn. Lại có
những “khúc ngoặt” văn hóa, tôn giáo mà nhịp độ càng ngày càng gấp. Đạo
Phật thịnh thời Lý Trần, sang Lê đậm đặc Nho, tôn sùng chữ “Lễ” rất mực.
Tưởng như trật tự này nghiêm ngắn được nữa, thì “đùng cái” đôi trăm năm
trước nảy nòi ra những Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương… phóng túng phá cách.
Theo một cách giải thích, đó là do ly loạn liên miên, khuôn vàng thước
ngọc xã hội lung lay, thương nhân bớt bị khinh bỉ, tâm lý tự do của thị
dân có đất phát…, cho ra những tác phẩm đậm chất cá thể. Dẫu vậy Nho còn
độc tôn phần lớn thời Nguyễn – một trong nhiều nguyên nhân dẫn đến mất
nước. Trăm năm trước, sau khoa thi Hán học cuối cùng, các sinh đồ cuống
cuồng chuyển sang tiểu học Pháp -Việt mới thành ông thông ông phán. Thế
mà rồi chỉ mươi năm nữa, màu tự do thị thành – dầu là thuộc địa – đã
chói chang, làm lóa mắt những bậc khoa bảng chưa sang tuổi “cụ”. Ai mà
ngờ Tự lực Văn đoàn lại công nhiên “bôi bác” các trí thức hàng đầu trên
báo được: “Nước Nam có hai người tài / Thứ nhất xừ Ĩnh thứ hai xừ Uỳnh
(Nguyễn Văn Vĩnh, Phạm Quỳnh) /
Một xừ béo núng rung rinh / Một xừ lểu đểu như hình cò hương”.
Chiến tranh đứt đoạn điểm vào những nhịp hòa bình. Tiếng Nga, văn hóa
Nga đang chiếm lĩnh chỗ của Pháp thì “phựt”, tiếng Anh lên ngôi. Thời
buổi mạng lại có văn hóa, ngôn ngữ riêng, sáng ra “cúng phây” bát mỳ ăn
liền, nửa tiếng sau ngó chưa đủ 100 “lai” khéo tự tử. Thời đại thông tin
gõ vào ta tiết tấu ngày càng “giật” khiến mỏi cổ chóng mặt, và quảng
giao trên mạng xã hội thì bữa cơm gia đình chả cần hàn huyên.
*
Đấy là cái nhịp thời gian, ứng vào những biến động vĩ mô, trên phạm vi
quốc gia, xã hội. Nhưng với thân phận từng cá nhân “bé nhỏ” lại tồn tại
những vô hình vô ảnh khác, tạm gọi ẩu là “nhịp không gian”. Ra công an
làm căn cước mới thấy người phố gặp vô vàn oái oăm. Giấy tờ “đinh ninh”
gốc xã nấy huyện nấy, nhưng sau bao lần tách nhập tên hành chính ấy
không còn. Cãi cố rồi đành về “quê” xin chứng nhận, thì ông bà ly hương
tám hoánh ai biết đấy là đâu. Lại cãi “họ tôi tiền hiền khai canh có
khắc bia ngoài đình…”, bằng cứ mỏng manh quá nhưng cũng là dịp tìm về
quá vãng, biết tổ tông là ai, từ đâu đến. Đời một con người, một gia tộc
đến là lắm biến cố, đang nông thôn đi buôn lang bạt hoặc trốn cải cách
ruộng đất đổi ra anh thị dân, sinh tâm lý mất gốc. Có lẽ vì thế mà họ
đạo nọ ở Tốt Động – Chương Mỹ ghi lại cả quá trình chuyển cư từ Thanh
Hóa, Ninh Bình nương theo sông Châu đánh cá, ra mãi sông Đáy mới “có đất
chôn”. “Ta là ai, từ đâu đến?”, câu hỏi này đối với người quen sống kiểu
cộng đồng không nhiều “ý nghĩa triết học” mà nặng về di truyền sinh vật.
Nhưng cuộc sống hiện đại sản sinh ra khái niệm “công dân toàn cầu”,
những con người đa văn hóa. Có lẽ vì thế mà giải Fields Ngô Bảo Châu,
khi bị cắc cớ “Anh có yêu dân tộc không?” đã trả lời “Có! Nhưng không
phải theo nghĩa máu mủ”. Ông bố nọ muốn con – đã thành giai phố hoàn
toàn - về quê phải dỗ “Cứ coi như đi du lịch”. Tức là khi thế giới “hẹp”
lại, bước chân con người vươn mãi ra, khoảng cách các cá thể càng lớn.
Cái “nhịp không gian” đang nở ra, khó đo thay.
Giờ đang có “quãng nghỉ” dài và chả biết kéo đến bao giờ: dịch Covid. Có
người coi đây là “nốt trầm” tất nhiên sau thời kỳ dương phần quá thịnh,
phản ứng của tự nhiên trước sự phát triển nhanh. Có lý hay không chả
biết, trước mắt là kinh tế “gãy lưng”, đình trệ, thua thiệt. Nhưng lại
có những hệ quả khác, như cậu trai phải rời phố về quê, làm quen lại với
gốc sung gốc ổi, cho phụ huynh hy vọng nó lấy vợ làng kiếm mấu chống
gậy. Như là ông học giả quen đi chơi bị ngồi yên bỗng phát hiện cụ
Nguyễn Du 200 năm trước “cũng” chết vì dịch…, để rồi vòng vèo sang luân
hồi, chu kỳ với nhân quả. Đây là quãng chúng ta đang phải (hay là được?)
sống chậm. Rồi đời sẽ trở lại nhịp gấp gáp bắt ai nấy cuống cuồng theo
cho kịp. Thế cũng hay. Nhưng có vẻ sống đúng cái nhịp của chính mình nó
hài hòa hơn.
11/2021 |