|
Sự vận động của ngôn ngữ qua đời sống hàng ngày
(phiếm đàm)
Nguyễn Trung
Quan sát sự vận động của các từ ngữ có tính là dạng khái niệm có thể cung cấp cho chúng ta một cái nhìn khái quát bất ngờ. Để đơn giản hóa câu chuyện cho chủ đề này, xin tạm phân chia các giá trị trong đời sống thành 2 nhóm thiện và ác.
Phiếm đàm hôm nay chỉ xin điểm một vài cụm từ hay khái niệm của nhóm “ác”.
Lâu rồi, thời bao cấp, cụm từ “móc-ngoặc” lúc đầu chỉ là một cách nói dân dã, vui cợt, tinh quái.., diễn đạt sự trao đổi rất tự nhiên với nhau trong phạm vi có thể (tem phiếu, chỉ tiêu…) những thứ như thực phẩm, lương thực, các vật dụng khác… rất khan hiếm của nền kinh tế kế hoạch. Đương nhiên, đây là sự trao đổi thường tình, lúc đầu là vô thưởng vô phạt, thậm chí có ích và đáng khuyến khích. Nhưng rồi qui mô ngày càng lớn của “móc-ngoặc” và cách thực hiện, nó dần dần lấn vào vòng phi pháp. Dần dần “móc-ngoặc” trở thành một khái niệm, được đưa vào các văn bản chính thức của Đảng và Nhà nước để phê phán. Sự việc lên ngôi như thế của khái niệm “móc-ngoặc” đánh dấu sự leo thang của một dạng tha hóa và tham nhũng thời đó…
Thời bung ra, cái phong bì lúc đầu chỉ là một sự đơn giản hóa cho thuận tiện và đỡ phải làm bao nhiêu việc phiền toái. Ví dụ: Thay vì sau một cuộc họp phải bồi dưỡng cho cán bộ một bát phở hay một bữa cơm trưa cho đỡ đói thì đưa một cái phong bì 5 – 10 nghìn đồng gì đó. Trong đám cưới cũng thế, ai ai cũng mừng cô dâu chú rể phích nước, soong nồi, bộ ấm chén… - vì thị trường chẳng có cái gì khác. Cho nên sau đám cưới, cô dâu chú rể phải đem bán đỡ đi, mệt lắm, vừa mất giá nữa.., nếu không thì phải đem cho bớt... Thế là cái phong bì được thay thế. Quá tiện và quá hợp lý…
Nhưng một khi cái phong bì lên ngôi thành văn hóa phong bì, đất nước bắt đầu nguy khốn mọi mặt, mở đường một quá trình sa đọa mới. Không phải chỉ sự nặng/nhẹ được tính theo giá trị tiền trong phong bì mới là vấn đề. Ngày càng nhiều trường hợp cái phong bì bằng giấy trở nên quá mong manh, không mang nổi cái phải chứa trong nó, người tặng gói thành gói tiền, nhiều khi gói bằng đô-la cho gọn nhẹ, cần thì bó luôn cả một cục tiền, thậm chí có khi đưa luôn cả một bao tải tiền, hay thay thế bằng các “cây” cho thuận tiện… Việc phong bì lên ngôi thành văn hóa phong bì đánh dấu thời kỳ tham nhũng trở thành quốc nạn, đúng với nghĩa đen của câu chữ: Nén bạc đâm toạc công lý, giết chết mọi đạo đức…
Như một tính quy luật, văn hóa phong bì dần dà cũng phải trở thành lạc hậu, cuối cùng chỉ còn thích ứng cho những “chuyện vặt”. Văn hóa phong bì buộc phải đẻ ra kẻ nối dõi đúng với nghĩa hậu sinh khả úy. Sự đổi chác trong tham nhũng dần dà không được tính bằng phong bì nữa, mà phải đo bằng “quan hệ”.
Thoạt đầu, “quan hệ” cũng được đo bằng các đơn vị tiền tỷ, song chưa đủ. Trong trao đổi với nhau, thường thường xẩy ra tại các bữa ăn trưa giữa giờ ngoài cơ quan, các chầu “nhậu” có phụ lục “từ A đến Z”, các buổi “tươi mát” ở nước ngoài.., đã hình thành cách đo lường mới, ví dụ: phi vụ này (affair) là bao nhiêu “quan hệ”?…
Nhưng “quan hệ” ngày càng mang trong nó hầu như bất kể cái gì trí tuệ của tham nhũng có thể nghĩ ra được, do đó ngôn ngữ nhanh chóng trở nên chật hẹp hơn cuộc sống.
Phạm trù “quan hệ” của tham nhũng ngày nay có thể hàm nghĩa là một hay nhiều sổ đỏ, là khối lượng cổ phiếu trong một ngân hàng hay một đơn vị kinh tế có máu mặt nào đó, là con số “phần trăm” của sự chia chác, là một cặp hay đôi ba cặp “chân dài”.., một cái “ghế”, một tấm bằng thật (chứ không phải in nhái), một vụ xóa tội, một ân huệ mưa móc các kiểu được ban phát như vua chúa thường làm ngày xưa cho việc tính kế lâu dài, một sự ăn miếng trả miếng, một quy hoạch, một cuộc “ông ăn chả bà ăn nem”.., một cuộc yểm bùa hay yểm long mạch do một lý do nào đấy, một cuộc lễ bái mang tính mê tính dị đoan để cầu mong chạy tội hay để tiến thủ.., thậm chí có thể là một quyết định, một chính sách, một hội nghị, một cuộc vận động, một phong trào.., một sự trao đổi lẫn nhau giữa tất cả những gì đã được sơ sơ liệt kê ra ở đây, thậm chí có khi chỉ là một thứ đã qua sử dụng đằng sau cái lá nho… Vân vân và vân vân… Lần đầu tiên ngôn ngữ bị phá tung, vì bất lực không làm sao mô tả hết được nội hàm của khái niệm “quan hệ”. Bởi vì trí tuệ của tham nhũng luôn sinh sôi nẩy nở và diễn biến tùy hoàn cảnh, do đó nội hàm của khái niệm “quan hệ” cũng thường xuyên sinh sôi nẩy nở và diễn biến theo hoàn cảnh.
Hiện tượng ngôn ngữ bị phá tung như vậy là cái bóng cho thấy hiện tượng kỷ cương, luật pháp và các giá trị văn hóa - đạo đức của xã hội, của thể chế chính trị quốc gia đang bị phá tung như thế nào.
“Quan hệ” như thế sinh sôi nảy nở trên mảnh đất vốn có được tạo ra từ tình trạng mất tự do dân chủ và sự thiếu vắng công khai minh bạch trong đời sống kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội của đất nước. Song trong khoảng mươi năm nay, được sự kích thích của các hiện tượng phản văn hóa khác – trong đó có văn hóa mê tín dị đoan, văn hóa phong bì như đã nêu trên, “quan hệ” thực sự đã trở thành một hiện tượng phản văn hóa mới đầy nguy hiểm. Đúng là đến mức thách thức sự tồn vong của Đảng, của chế độ chính trị như Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng đã thừa nhận.
Mới gần đây thôi, kể từ sau Đại hội XI, trong ngôn ngữ cuộc sống hàng ngày xuất hiện khái niệm “dư luận viên”. Câu chuyện độc quyền chân lý, độc quyền yêu nước… vốn dĩ không mới và là bản chất của chế độ toàn trị. Song một khi “dư luận viên” được tôn vinh là một đội ngũ hùng hậu, và nó xuất hiện như một binh chủng, hiển nhiên cho thấy tham nhũng – tiêu cực không chỉ thống soái phần xác, mà đang tìm cách thôn tính nốt phần hồn của cuộc sống đất nước.
Phải ngả mũ bái phục trí tuệ của tham nhũng – tiêu cực đã thiết lập được binh chủng này, nhưng còn phải bái phục hơn việc nghĩ ra được cái tên gọi độc nhất vô nhị như thế mà tư duy bình thường của những con người bình thường không thể nghĩ ra được. Đem hồng vệ binh trong cách mạng văn hóa của Trung Quốc ra mà nói, dư luận viên và binh chủng này không phải là đối tượng để so sánh về phương diện quy mô cũng như về phương diện bạo lực, nhưng khó mà nói được mèo nào cắn mỉu nào nếu so sánh về mặt công dụng và tác dụng.
Chặng đường các cột mốc đi từ khái niệm “móc ngoặc” đến “dư luận viên” kéo dài mấy thập kỷ. Mỗi một cột mốc là một bước leo thang mới của tha hóa, tiêu cực và tham nhũng. Điều cảnh báo phải nói lên ở đây là cột mốc “dư luận viên” đang nhằm vào thôn tính nốt phần hồn của đất nước. Người dân cả nước, dù là ai, đảng viên ĐCSVN hay không phải đảng viên, phải cảnh giác và phải có tiếng nói của mình để ngăn chặn./.
Hà Nội, ngày 03-03-2013
Tác giả gửi cho viet-studies ngày 3-3-13 |