Tạp Chí Trình Bầy với Diễm Châu-Nguyên Sa
Lê Văn Nghĩa
Khi
hoạt động trong phong trào
sinh viên học sinh Sài gòn, tôi và một vài người bạn thường hay đọc các
tạp chí Đất nước của GS
Nguyễn Văn Trung , Trình bầy
của nhà văn Thế Nguyên và Đối
diện của LM Chân Tín.
Tuổi trẻ ham đọc sách tìm hiểu đủ thứ để nâng cao hiểu biết của mình,
chúng tôi có những quyển sách về lý luận văn nghệ gối đầu nền gạch như
Tìm hiểu văn nghệ của đại lão
nhà văn Vũ Hạnh, Những vấn đề văn
nghệ của Lữ Phương - một nhà giáo của trường Thoại Ngọc Hầu (Long
Xuyên), sau nầy là thứ trưởng bộ Văn Hóa của Chính phủ Lâm thời Miền
Nam. Đọc hết thật nhuần nhuyển, thuộc như cháo thì coi như chúng tôi đã
vững lập trường “văn nghệ chiến đấu” để sáng tác và phê phán “văn nghệ
tay sai” (chữ của nhà thơ Trần Quang Long). Văn nghệ thì có nhưng khổ
nỗi những quyển sách nói về cuộc chiến tranh đang xảy ra trên đất nước
tôi, về quân đội Mỹ, về chính quyền Sài Gòn thì không hề có - ngay cả
sách trên vỉa hè Công Lý. Chỉ có những tạp chí như
Đất nước, Trình bầy, Đối diện
- những tạp chí có khuynh hướng chống Mỹ cứu nước - còn được gọi là
những tạp chí khuynh tả - với những bài nhận định, phân tích, những bài
dịch thuật từ báo nước ngoài và ngay cả thơ văn đã cung cấp cho chúng
tôi, những cái giếng khô cạn, sự hiểu biết - dù không hệ thống nhưng
chút ít cũng để ăn nói được rổn rảng trong những đêm lửa trại. Những tên
tuổi Nguyễn Văn Trung, Thế Nguyên, Diễm Châu (Võ Hồng Ngự), Nguyên Sa,
Nguyễn Quốc Thái, Hoàng Ngọc Biên, GS Trần Tuấn Nhậm… từ tạp chí
Trình bầy đã làm tôi ngưỡng
mộ từ lúc ấy. Tôi say mê mua bán nguyệt san
Trình bầy - tạp chí văn hóa -
chính trị-xã hội từ số đầu tiên (01/8/70). Được biết, logo
Trình bầy do nhà văn Thế
Phong nhờ họa sĩ Vị Ý vẽ miễn phí. Và sau 42 số báo ngắn ngủi, mà số báo
nào cũng có những bài nhận định, thơ, văn, nhật ký tập thể, truyện chống
Mỹ, chống chính phủ Nguyễn Văn Thiệu thuộc loại cự phách, anh hào báo tự
đình bản vào tháng 9/72 .Trong thời kỳ nầy báo liên tục bị tịch thu, ra
tòa thì sống gì nổi hở trời. (Truyện
Vài ngày làm việc ở chung sự vụ”
của Nguyên Sa khởi đăng ở đây, sau đó
Nhân văn của Phan Kim Thịnh
mới in thành sách và bị gọi ra tòa từ tác gỉa đến chủ nhiệm).
Đúng là “Những ngày
tháng viết văn thật khó/Những ngày tháng làm báo thật khó/Những ngày
tháng làm người thật khó”(Nguyên Sa).
Trong số cuối cùng ban biên tập cho biết đình bản vì hai lý do. Một là
vì luật báo chí 007. Hai là
“chưa bao giờ dám coi nhẹ cái
nghề làm văn của mình, chúng tôi cảm thấy không thể nào chấp nhận được
bất cứ một ý định nào buộc văn chương phải lấy việc “phục vụ cái Đẹp”làm
bổn phận duy nhất…” Theo Nguyễn Vy Khanh thì trước
khi Trình bầy được in
typo, có giấy phép đàng hoàng thì
Trình bầy “ sinh hoạt văn học nghệ thuật, bản tin văn học do nhóm
Trình bầy chủ trương”
đã xuất hiện từ tháng 10/10/66 dưới dạng in và phát hành lậu bằng
ronéo, và chỉ ra được 6 số.
Tôi biết được tin tạp chí Trình
bầy đóng cửa từ GS Trần Tuấn Nhậm khi ở chung trong nhà tù Chí Hòa.
Trước đó, tôi đã được biết GS Nhậm qua một buổi sinh hoạt văn nghệ tại
Đại học Văn khoa. Thời gian nầy, ông đã nổi như cồn với khẩu hiệu bầu cử
là “Chống Mỹ Cứu Nước”. GS Trần Tuấn Nhậm đã mời tôi đến tòa soạn
Trình bầy chơi. Sau nầy tôi
gọi GS Trần Tuấn Nhậm là anh vì cùng bị giam trong phòng ID, bệnh xá nhà
tù Chí Hòa năm 1974. Trong tù, mỗi ngày anh bị tôi yêu quý thân tặng một
mũi streptomycine vào mông vì anh đang bị lao. Sau 75, vào một buổi tối
tháng 8 , tôi gặp anh lần cuối cùng tại nhà Mạnh Tường trong buổi ăn
thịt chó mà anh mua từ ngã ba Ông Tạ. Trong
Phác họa toàn cảnh sinh hoạt 20
năm vhnt miền nam, Du Tử Lê đã viết không chính xác “Tôi nhớ Trần
Tuấn Nhậm, đầu thập niên 1970, ứng cử chức vụ dân biểu, tại Sài Gòn, với
khẩu hiệu “Chống Mỹ Cứu Nước”…Tuy không đắc cử, nhưng
ông cũng không bị một cơ quan an
ninh nào bắt ông phải “giải trình” gì hết”(tr. 281). Giải trình sao
được khi đã “vô ấp” ngồi… gãi háng. (ý thơ của phó Tổng thống Trần Văn
Hương)
|
Nhà thơ, dịch giả Diễm Châu |
Trở lại chuyện thằng nhỏ tôi lò dò đến “thánh đường”
Trình bầy ở số 291 đường Lý
Thái Tổ . Tôi được GS Trần Tuấn Nhậm tiếp ở phòng khách kiêm là phòng
làm việc của tòa soạn. Một người đàn ông, đeo kính cận dầy cộp, mặt rỗ
hoa mè, đang ngồi hí hoáy bên bàn viết, có lẽ là đang dịch bài vì tôi
thấy thi thoảng ông lại giở từ điển để tra cứu. G.S Nhậm cho biết đây là
nhà thơ Diễm Châu. Trong lòng tôi nghĩ bụng sao bút hiệu như một người
con gái đẹp mà mặt nhà thơ… xấu như vậy không biết. Tôi cắn răng móc túi
lấy tiền dành dụm mua trọn bộ tạp chí
Đất nước để nhớ lại thời kỳ
huy hoàng của tạp chí nầy và đến xin nhà thơ Diễm Châu chữ ký. Nhà thơ
nói làu bàu ‘tôi có phải tác giả đâu mà ký tặng” nhưng rồi sẵn bút ông
cũng làm vài nhát lằng quắng một phùa chữ ký. Sau này, khoảng năm 1979,
có dịp gặp ông trên dãy cà phê đối diện sân Phan đình Phùng gần tòa soạn
Bách khoa (Ai là
kiến trúc sư thành phố mà không biết dãy quán cà phê này?), anh
Mạnh Tường nói vui Diễm Châu còn được anh em gọi là nhà thơ Diễm Rao -
vì tên thật của ông là Rao - Phạm Văn Rao. (Diễm Châu là tên của ái nữ)
Diễm Châu đã từng cộng tác với các tạp chí
Hành trình, Nghiên cứu văn học và
Đất nước, Đối diện (sau
75). Khi
Đất nước đình bản ông cộng
tác với Thế Nguyên xuất bản tạp chí
Trình bầy với vai trò Tổng
Thư Ký Tòa soạn. Ông là dịch giả nhiều quyển sách nổi tiếng như
Nhà chung của Ferreira de
Castro, Vâng ý Cha của Fritz
Hochwalder (cùng Thế Nguyên), Con
voi của Slawomir Mrozek, Câu
chuyện mùa đông của Abram Tertz,
Nuôi thù của Oe Kenzabur…
Diễm Châu cũng là một nhà thơ với tập
Hạnh hoa, Sáng muôn thu và
nhiều tác phẩm biên khảo khác. Nhắc đến tạp chí
Trình bầy mà không nói đến
Diễm Châu là một thiếu sót lớn vì “một cách kín đáo, tất cả những bài vở
đăng tải trên ba tạp chí Đất
nước, Nghiên cứu văn học, Trình bầy đều có sự tham bán của Diễm
Châu. Ông cũng là người có ảnh hưởng rất lớn trong hàng trăm tác phẩm
được xuất bản bởi nhà Trình bầy”
(Du Tử Lê)
Bây giờ nhớ lại, tôi đã được hân hạnh ngồi ở
một tòa soạn mà nhà thơ Nguyên Sa nhắc lại trong hồi ký của ông:
“Nhóm Trình bầy có nhiều bằng hữu thật trong sáng. Nguyễn Ngọc Lan, Nguyễn Văn Trung những khuôn mặt hàng đầu của nhóm nhân loại này không hiện ra thu hút của tôi. Tôi có giao thiệp nhiều với Nguyễn văn Trung nhưng Trung là người của biên khảo, tôi có viết biên khảo nhưng vẫn chỉ cảm thấy gắn bó với thi ca. Nguyễn Ngọc Lan xa lạ. Nhưng Nguyễn Quốc Thái ngây thơ và tình tự , Diễm Châu sâu thẳm, đa dạng, Hoàng Ngọc Biên hào hứng, Mai Vi Phúc hiền hòa… Những cuộc trò chuyện với Thế Nguyên về giá tiền sắm bộ chữ romain mới, với Diễm Châu về Malcolm X, với Nguyễn Quốc Thái về sư đoàn 18 và thị trấn Tây Ninh, về thơ tự do tất cả kết hợp lại thành chuyến xe chạy trên những con lộ thênh thang có hơi thở của núi non và biển cả…”( Hồi ký Nguyên Sa , Sđd, tr. 174)
Và một bài thơ Nguyên Sa làm cho
Trình bầy khi tạp chí nầy được 36 số. Phải chi đợi số chót-42 làm
luôn như đọc cáo phó mới là tuyệt đỉnh công phu thơ - chắc nhà thơ
Nguyên Sa không ngờ nó vắn số như vậy. Ô hô-thượng hưởng!
“Ở tạp chí Trình Bày có chiếc máy in
Có chồng giấy cao
Có mực đen
Thỉnh thoảng có những cô gái tên là Vân
Mỗi ngày có chàng làm thơ tên Thái
Ở đó có cặp kính cận của Diễm Châu
Có ông Nguyễn Trường Tộ của Ngữ
Có chiếc xe cũ của Nhậm
Có khói thuốc lá đen
Chiều buồn có lade sủi bọt
Có thằng ốm nhom
Có thằng nông phu
Thằng cài thánh giá trên ngực áo
Thằng lạc lỏng giữa miền đất hung bạo của Mỹ Châu
Giống như bản vỗ
Dù những ngày tháng như lúc nầy
Những ngày tháng viết văn thật khó
Những ngày tháng làm báo thật khó
Những ngày tháng làm người thật khó
Anh đang kể chuyện tạp chí Trình Bầy cho em nghe đó
Tờ báo, tính đến nay, ra được ba mươi sáu số
Ba mươi sáu lần sắp chữ
Ba mươi sáu lần vỗ bản
Ba mươi sáu lần sửa bài
Ba mươi sáu lần Thế Nguyên chạy tiền trả thợ
Ba mươi sáu lần những thằng viết bài tự tay đóng báo
Ba mươi sáu lần những thằng viết báo tự tay phát hành
Ba mươi sáu lần
Những thằng phát hành
Trở về nhà
Chờ đợi
Tịch thu…”
Tôi chỉ một chút biết về tạp chí
Trình bày. Muốn tìm hiểu kỹ về tạp chí nầy xin đọc bài “Tạp Chí
Trình bầy và những nhà văn
khuynh tả ở miền nam trước 75” của GS Huỳnh Như Phương in trong tập “Giấc
mơ, cảnh tượng và cái nhìn” (NXB Hội nhà văn, 2019)