Lê Văn Nghĩa
(trích
Văn học Sài Gòn 1954-1975-Những chuyện bên lề-NXB TPHCM, 2020)
Tạp
chí Sáng Tạo, ra đời vào
tháng 10 năm1956 dưới sự đầu tư tài chánh của USIS (Mỹ) với sự góp mặt
của những nhà văn trẻ đa số là người miền bắc (trừ Tô Thùy Yên). Người
Mỹ đầu tư vì mong muốn những cây bút trẻ di cư nầy sẽ tạo ra một trào
lưu văn chương chống lại phía bên kia vĩ tuyến như Mai Thảo đã có
Đêm giã từ Hà Nội là dấu ấn.
Văn đàn lúc đó vô tình lại có
“một cuộc đối đầu lịch sử”.
Trước đó,
tờ tuần báo
thời sự-xã hội Nhân Loại do
những nhà văn kháng chiến miền nam bỏ tiền túi ra mắt vào cuối tháng
4/1956 với thành phần : Chủ Nhiệm kiêm chủ bút Anh Đào.(người cho thuê
Manchette không chỉ đạo nội
dung) Thư ký Tòa soạn Thùy Lê Anh (Nguyên Hùng ) với sự cộng tác của Sơn
Nam, Bình Nguyên Lộc, Tiêu Kim Thủy, Lê Dân, Trường Xuân Trúc ngay số
đầu tiên.
Nguyên Hùng
kể lại hoàn cảnh ra đời tạp chí
Nhân Loại. Sau 1954, ông vừa mới lên Sài Gòn gặp được Trường Xuân
Trúc rũ làm báo Nhân Loại và
mỗi người phải đóng 500 đồng vì không có ngân khoản nào của cách mạng
tài trợ. Sở dĩ ông được chọn làm thư ký tòa soạn
là do có giấy tờ công khai sớm
hơn mọi người. Ngày thượng bảng tuần báo
Nhân Loại trước của nhà in Hồ
Văn Lợi, 316 bến Chương Dương chỉ có ba người là Nguyễn Bảo Hóa người
thay mặt bộ biên tập giải quyết những chuyện nghiệp vụ, Trường Xuân Trúc
và Nguyên Hùng. Theo lời Nguyên Hùng, ông chỉ là người thường trực tại
tòa soạn được giao vài việc nhẹ nhàng như đọc thư từ
của bạn đọc nếu cần thì trả lời. Kế đó là đọc bản thảo các nơi
gửi tới ‘góp ý đăng được hay không? Được giao nhiệm vụ đọc báo ngoại
quốc như Selection hay
Constellation. Ông chỉ làm thư ký tòa soạn được vài tháng rồi bàn
giao cho người khác. (Ngọc Linh?). Đến số 14 bộ mới
tờ tuần báo Nhân Loại
cải biến nhẹ nhàng là tờ tuần báo văn nghệ-thời sự-xã hội. Lúc nầy
Nguyên Hùng không còn làm thư ký tòa soạn nữa nhưng trong thành phần
biên tập không ghi tên thư ký tòa soạn mới. Số đầu tiên đổi mới nầy có
bài của Tân Đức. Từ số nầy, tờ báo có khuynh hướng văn nghệ rõ hơn mặc
dầu bộ cũ vẫn có văn của Lê Vĩnh Hòa, Viễn Phương, Ngọc Linh… Đến số 41
(15/2/1957) mới có tên Ngọc Linh là Thư ký Tòa soạn nằm trên manchette
báo.
Ngoài những cây bút miền nam đã thành danh như
Tô Nguyệt Đình (Nguyễn Bảo Hóa - Tiêu Kim Thủy), Viễn Phương, Thẩm Thệ
Hà, Bình Nguyên Lộc trên tờ Nhân Loại xuất hiện những cây bút miền nam
trẻ như Sơn Nam, Lê Vĩnh Hòa, Văn Phụng Mỹ (Trang Thế Hy), Kiên Giang,
Ngọc Linh .Bên cạnh đó còn những cây bút miền nam khác góp mặt không
thường xuyên như Cô Hợp Phố, Lê Dân, Vĩnh Điền, Trường Xuân Trúc… Sau
này Viên Linh đã nhận định ‘Thế
hệ văn học đầu của Miền Nam qui tụ quanh các báo
Nhân Loại, Sáng Tạo, Bách khoa,
Thế Kỷ Hai Mươi, Hiện Đại…’
Nhân Loại
đã tạo được một thế đứng riêng biệt không thể phủ nhận được khi viết về
nông thôn miền nam và tạo thành một khuynh hướng đối lập về ngôn ngữ
cũng như khuynh hướng chính trị trong cách phản ánh hiện thực bằng văn
chương. Võ Phiến đã nhận định:’
‘Nhìn chung từ trước tới sau suốt thời kỳ 1954 - 1975 lúc nào cũng có
những nhóm văn nghệ sĩ gần nhau không hẳn vì lập trường văn nghệ mà là
vì một quan điểm chánh trị… Quan
Điểm, Nhân Loại, Tự Do… Văn học thời kỳ nầy mang đậm màu sắc chánh
trị…’
Đó là nhận định về khuynh hướng chính trị, ngoài ra ông Võ Phiến cũng không phủ nhận ‘Cá tính miền nam hiển hiện rõ rệt trong nền văn học chúng ta thời kỳ 54 - 75 hiển hiện có ý thức…Sự hồi đầu của họ (những nhà văn nhóm Nhân Loại - Người viết) về Nam là một chủ tâm. Cá tính văn học miền nam là điều không thể phủ nhận và nó rất hấp dẫn. Sự phát huy bản sắc miền nam là một đóng góp thật quan trọng vào nền văn học VN…” Trong bài “Cá tính văn học miền nam “(Bách khoa, số 63 -15/8/1959), nhà văn Võ Phiến - qua những truyện ngắn trong tạp chí Nhân Loại đã nhận định “Vừa dễ dãi xuề xòa, người Việt miền nam vừa mau mắn vừa hoạt bát. Giọng văn của các tác giả trong nam có một vẻ gì rất khỏe khoắn, nhanh nhẹn. Cho đến cách xây dựng cốt truyện cũng thế”.
Ông Võ Phiến cũng trích dẫn sự so sánh những khuyết điểm hình thức câu văn của hai miền nam bắc từ ý kiến của ông Thanh Lãng “… các nhà văn miền bắc, có lẽ vì uyên thâm nho học hơn, nên khi viết văn đã chịu sức tác động của văn chữ Hán rất mạnh: câu văn đặt dài, cân xứng, đối chác và điểm xuyết nhiều hán tự. Ngược lại., lối văn trong nam là lối văn đơn sơ, mộc mạc, dùng hầu toàn chữ nôm; cách đạt câu có vẻ cục cằn, vắn tắt, không xét gì đến cân xứng, đối chát “ (Biểu nhất lãm văn học cận đại). Ngoài ra, còn một yếu tố khiến cho người miền nam viết văn đơn sơ , mộc mạc là “người miền Nam tham dự vào hoạt động văn học còn mới mẻ quá”.
Theo ông Võ Phiến, ngoài những yếu tố kể trên cũng phải tính đến một vài
yếu tố tâm lý làm ra cá tính miền nam cùng với ảnh hưởng của yếu tố ấy
trong văn học. Tâm lý người miền nam là dễ dãi, xuề xòa trong trang
phục, đã dễ dãi trong cách làm đẹp bản thân “…Thì người ta cũng rất có
thể dễ dãi về quan niệm cái đẹp trong văn chương…Trong thái độ thưởng
thức cuộc sống, chúng ta còn nhiều dịp thấy người miền nam tránh mọi sự
cầu kỳ. Chỉ ở Bắc mới có người ăn uống kiểu cách như Tản Đà và luận bàn
về cách ăn kỹ lưỡng như Tản Đà, mới có kẻ đi nếm đủ thức ăn ở Hà Nội 36
phố phường, rồi viết thành sách, mới có người tinh tế đến nỗi đất nước
chia đôi, cách xa quê hương lâu rồi mà vẫn nhớ rõ mùi vị từng “miếng
ngon Hà Nội”. Như thế cũng là vì miếng ăn ở miền ngoài nấu nướng thật là
công phu khéo léo. Còn như ở trong nầy cách nấu nướng thường thường giản
dị, nhiều khi chỉ nướng hay luộc, ít gia vị…”(bđd).
Thời gian đó, gần như có sự đối chọi giữa hai dòng văn học.
Sáng Tạo thì văn chương, chữ
nghĩa rổn rảng, uốn éo, chẻ sợi tóc làm tư, làm dáng văn chương . Nội
dung thì viết nhiều về kỷ niệm thời còn ở miền bắc hay “hướng về một thủ
đô văn hóa mới” với cuộc sống của Sài Gòn đêm đêm hoa lệ vũ trường nhạt
nhòa phấn hương. Còn Nhân Loại
thì giọng văn, ngôn ngữ nam bộ, huỵch toẹt, dễ hiểu ôn nhu, nhẹ nhàng kể
chuyện nộng thôn miền nam thời thuộc Pháp, những phong tục, truyền thống
đất lề quê thói “hạt bụi nghiêng mình nhớ đất quê”. Cả hai có điểm chung
là cùng “chết” vào năm 59 vì hết tiền.
Tạp chí Sáng Tạo kéo dài được 31 số, tháng 9/59 đóng cửa vì
không được tài trợ nữa. Cho đến tháng 7/60 được Sở Nghiên Cứu Chính Trị
(Trần Kim Tuyến) tài trợ ra lại bộ mới và cũng chỉ kéo dài được 7 tháng
vì bị cắt nguồn kinh tế. Lý do tại sao bị cắt thì không biết. Không làm
hài lòng ông Tuyến chăng vì chỉ vị nghệ thuật, lo chống lại văn nghệ
tiền chiến mà văn chương nội dung chống cộng không hiệu quả? Còn
Nhân Loại của nhóm Tân Đức,
Tô Nguyệt Đình, Ngọc Linh… thì cũng chết vào năm 1959 vì bị trung tâm
phát hành báo chí chính quyền ém lại, không phát hành.
Nhân Loại chết nhưng những
nhà văn nam bộ vẫn tiếp tục hoạt động văn chương trên các tờ báo, tạp
chí khác.
Dấu ấn của Nhân Loại là tiếp
tục phát huy được cá tính văn học miền nam từ những truyện dài, truyện
ngắn viết về nông thôn miền nam từ thời cụ Đồ Chiểu cho đến Hồ Biểu
Chánh sau nầy là Tô Nguyệt Đình, Thẩm Thệ Hà… và được tiếp nối bởi những
Sơn Nam, Trang Thế Hy, Lê Vĩnh Hòa,
Ngọc Linh…