|
Người Triển
Lãm Tranh Lập Thể Đầu Tiên Tại Sài Gòn Là Ai?
Lê Văn Nghĩa
Điều nầy cũng dễ hiểu họa sĩ Tạ Tỵ đã mở cuộc triển lãm tranh theo
trường phái lập thể (Cubism) đầu tiên của mình tại Sở thông tin Sài Gòn
vào năm 1956. Trong hồi ký ông khẳng định ‘Đây
cũng là lần đầu tiên, dân chúng Sài Gòn được thưởng ngoạn một lối vẽ
mới, từ xưa chưa có’ (Hồi ký, trang 235). ‘Tôi là nghệ sĩ đầu tiên
tại Việt Nam vẽ tranh lập thể và trừu tượng’ (Tạ
Tỵ dấu ấn sáng tạo, Nguyễn Quốc Định, 2019)
Họa sĩ Tạ Tỵ (sinh năm 1921), khi còn là sinh viên trường Cao Đẳng Mỹ
Thuật Đông Dương (Hà Nội)
không mấy thích cái lối vẽ chân phương do nhà trường truyền thụ. Ông tự
nghiên cứu và thích trường phái lập thể qua tác phẩm của Braque và
Picasso và sau đó ông vẽ theo trường phái nầy. Triển lãm đầu tiên của
ông là tại một ngôi trường làng tại liên khu 3 cùng với Văn Cao với hai
bức ‘Lìa phố’ và ‘Chiến tranh’ vào năm 1948. Sau một thời gian ngắn, ông
vẽ thêm bức tranh ‘Mưa núi’, cũng theo trường phái lập thể, nội dung
diễn tả cảnh núi rừng đang mưa bằng hình khối và màu sắc khác lạ với hội
họa truyền thống tả chân đem giới thiệu trong buổi họp của chi bộ văn
nghệ liên khu và đồng bào địa phương ở một ngôi làng sát chân núi. Phải
nói là buổi giới thiệu tranh đó hoàn toàn …thất bại vì không ai ‘cảm’
nổi.
Trong thời gian ‘dinh tê’ (1950), ông
đã ngồi trước giá vẽ làm việc từ sáng tới tối để nâng cao kỹ thuật đi
sâu vào họa phái lập thể. Vào năm 1951, ông mở cuộc triển lãm 57 bức
tranh lập thể tại trụ sở của Nha thông tin bắc việt trong vòng hai tuần.
Một cuộc triển lãm thành công với 90 o/0 tranh được mua.
Năm 1953, ông vào Sài Gòn và vẫn tiếp tục vẽ tranh, viết báo. Năm 1956,
tại phòng triển lãm Sở thông tin (góc đường Đồng Khởi và Lê Lợi bây giờ)
ông ra mắt giới thưởng ngoạn 57 bức tranh lập thể mà ông đã vẽ từ khi
vào Sài Gòn và ít nhiều một số tranh cũ mang từ Hà Nội vào. Ông cho biết
trong hồi ký ‘Trong lòng tôi vô cùng sung sướng, vì không ngờ tác phẩm
của mình được hâm mộ tại miền nam đông như vậy’.
Từ đó, có những nhận định ‘Đây
cũng là lần đầu tiên, dân chúng Sài Gòn, được thưởng ngoạn một lối vẽ
mới, từ xưa chưa có’ (Nguyễn Quốc Định,
Sđd). ‘Tạ
Tỵ khộng hiểu đã xem tranh lập thể ở đâu mà thường được coi là họa sĩ VN
đầu tiên đưa hình khối vào tranh …’(Phạm Duy, theo Nguyễn Quốc Định,
Sđd, trg 66)
Và bây giờ, trong lịch sử mỹ thuật Việt Nam, họa sĩ Tạ Tỵ mặc nhiên được
xem là họa sĩ đầu tiên theo trường phái lập thể (và sau đó là trừu
tượng) cũng như đưa trường phái này vào hội họa Việt Nam.
NĂM 1943, SÀI GÒN ĐÃ CÓ HỘI HỌA LẬP THỂ
Tôi cũng nghĩ chín Tạ Tỵ là họa sĩ đầu tiên theo lập thể nếu không đọc
được một bài báo quý trên ‘Nam kỳ tuần báo’ số ra ngày 19/9/1943. Trong
bài báo “Xem tranh” (trang 9) tác giả Trang Sinh đã cho biết chính họa
sĩ Nguyễn Cao Thương là người đã triển lãm những bức tranh ‘Sài Sơn’,
‘Mùa Xuân’, ‘Khóm chuối rừng màu xanh’, Đôi trâu trên quãng đồng hung
hung đỏ’…đã được vẽ theo trường phái lập thể tại Nhà hàng Continental
vào tháng 8 năm 1943. Năm này họa Tạ Tỵ còn là sinh viên trường Cao Đẳng
Mỹ Thuật Đông Dương và vẫn chưa vẽ tranh lập thể.
Xin trích đoạn bài viết của ông Trang Sinh
“ Tôi bước lên mấy bực thang của
nhà hàng Continental ở Sài Gòn với nhiều thành kiến đã có sẵn.
Người ta nói với tôi rất nhiều về lối lập thể. Người ta bảo nó kỳ hoặc,
lạ lùng, khó hiểu. Tôi không phải là một nhà mỹ thuật lại cũng không
từng phê bình khoa ấy, nhưng lòng yêu đẹp chắc thế nào cũng cho tôi
nhiều cảm giác hay hay…”
“Vậy cảm giác của tôi ra thể nào sau khi xem tranh, là tôi chép y ra
dưới đây, lời quê mộc mạc mong quý bạn đọc biết giùm.”
Hai họa sĩ Cao Thương và Thúc Chương cùng chung tranh trong một phòng
rộng. Nhưng hai lối vẽ lại khác nhau, chọi nhau gần như là đen với
trắng. Lối cổ điển của Thúc Chương thì dịu dàng, lối lập thể của Cao
Thương lại gân guốc… Thoạt nhìn, tôi chỉ thấy những nét bệt, nét gạch
hết sức dơ bẩn, những cái hình vuông, hình góc không ra quái gì, tôi
không nhận ra được gì gì cả. Thế mà khi đứng lùi ra xa, xa hơn mọi khi,
tôi bỗng ngạc nhiên thấy hiện lên toàn thể bức tranh, tôi mới nhận ra
được cảnh vật trên bức họa, rõ rệt và phân biệt. Đẹp một cách rắn rỏi,
tươi một điệu ngọt ngào!”
“ Không có hoa cắm trong lọ, không có đàn bà đẹp, mà chỉ những cái gì
hùng tráng và mạnh mẽ: cảnh Sài Sơn từ cao trông xuống - trọn một khu
vườn hoa,- những cây đại cao vọi. Màu sắc họa sĩ dùng cũng có một lối
tân kỳ. Chúng nó tươi đặc biệt, sặc sỡ như những sợi thắt lưng hoa hòe
của mấy cô đầm.”
“ Vậy mà tại sao người ta lại nói xấu rất nhiều lối ấy? Có lẽ tại người
ta chưa quen được với nó chăng? Nhưng nếu biết được cái quan niệm về
nghệ thuật của họa sĩ Nguyễn Cao Thương là ‘tìm hiểu tạo vật’ chớ không
phải ‘chụp ảnh’ như lời họa sĩ đã nói với bà Renée Fabrice
thì chắc người ta sẽ hết ngạc
nhiên trước những cái táo bạo lạ lùng của lối lập thể”.
Thật là tiếc, có lẽ do kỹ thuật in ấn vào năm 1943 nên Nam kỳ tuần báo
chẳng in được một bức tranh nào của họa sĩ Nguyễn Cao Thương để xem. Tuy
nhiên, theo bài báo rõ ràng là họa sĩ Nguyễn Cao Thương đã vẽ và triển
lãm tranh lập thể tại Sài Gòn và cả Việt Nam đầu tiên. Tuy nhiên, phải
thừa nhận rằng họa sĩ Tạ Tỵ một họa sĩ rất thành công, đã để lại dấu ấn,
và đặt nền móng cho họa phái nầy tại Sài Gòn trong khi ông Nguyễn Cao
Thương sau đợt triển lãm nầy đã ‘biến mất’.
NGUYỄN CAO THƯƠNG LÀ AI VÀ ĐI ĐÂU?
Té ra, khi vẽ những bức tranh lập thể Nguyễn Cao Thương chỉ là một họa
sĩ tự học và vào năm 1944 chàng trai sinh năm 1918 tại tỉnh An Giang đã
vào
học tại trường Cao Đẳng Mỹ Thuật Đông Dương tại Hà Nội.
Được
biết
họa sĩ Nguyễn thuộc lớp họa sĩ
đầu tiên theo kháng chiến và không còn thấy vẽ theo họa phái lập thể nữa
trong khi Tạ Tỵ làm hai cuộc triển lãm lớn, mỗi lần 57 bức tại Hà Nội
(1951) và Sài Gòn (1956) và tiếp tục theo họa phái nầy đến năm 1960 mới
chuyển qua trường phái trừu tượng.
Và
điều hết sức lý thú họa sĩ-chiến sĩ Nguyễn Cao Thương là người Việt Nam
đầu tiên bắn rơi máy bay Pháp.
Ông cũng là người đặt tên cho Trường Trung học Mỹ thuật trang trí Đồng
Nai, tiền thân của Trường Cao đẳng Mỹ thuật trang trí Đồng Nai ngày nay
và làm hiệu trưởng cho đến ngày nghỉ hưu. Ông mất năm 2003, được truy
tặng Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật
vào năm 2012.
LÊ VĂN NGHĨA |