|
Những lời bình về truyện ngắn Trần Kim Trắc
HUỲNH NHƯ PHƯƠNG
Về truyện ngắn
Học trò già
Trong truyện ngắn Học trò già (Tuổi Trẻ Chủ Nhật số 38,
ngày 29-9-1996), nhà văn Trần Kim Trắc chỉ đơn giản kể lại một cuộc
viếng thăm. Cuộc viếng thăm gợi nhớ đến một quãng đời và làm thức dậy
những nỗi niềm riêng của hai con người. Giữa người thầy giáo già yếu bây
giờ và ông giáo trẻ đẹp trai, phong lưu ngày trước; giữa người học trò
tuổi đời chồng chất hôm nay và chú bé nghịch ngợm thuở xưa là một khoảng
cách bốn mươi lăm năm.
Dưới ngòi bút của nhà văn, “khoảng cách bốn mươi lăm năm như xích lại
gần”. Câu chuyện về cái bánh sầu riêng nóng hổi gói giấy nhựt trình, về
những cái xác rệp trong kẽ bàn học sinh, về bài học tiếng Pháp thời thơ
ấu… đã phả hơi ấm vào hai thế giới riêng tư cách biệt thầy - trò và hóa
giải những niềm nghi ngại.
Sức cuốn hút của thiên truyện trước hết là ở vẻ đẹp tâm hồn của hai nhân
vật. Ông giáo Đức đã có lúc chua chát, hờn dỗi với thời cuộc. Người học
trò - nhân vật xưng tôi - thì lại từng lỡ lầm, vấp ngã. Nhưng cả hai vẫn
giữ được tâm hồn trong trẻo mà đi qua những trắc trở và sóng gió cuộc
đời. Trong căn nhà cũ kỹ nơi thầy trò gặp nhau, hiện tại cùng cất tiếng
nói với quá khứ. Vì bài học của họ vẫn là bài học của mọi thời: bài học
về nhân cách - bài học có thể “xốc dậy” con người. Nói đạo lý mà không
ra vẻ dạy đời, điều đó đâu phải dễ!
Trần Kim Trắc đã tạo ra được bầu không khí tự nhiên để người đọc chuẩn
bị tâm thế mà tiếp nhận bài học làm người tưởng chừng khô khan đó. Tác
giả cứ để cho những kỷ niệm gọi dậy cùng nhau, dường như không hề xếp
đặt, không có mối nối giữa các đoạn văn, các lời đối thoại. Những chỗ sử
dụng tiếng Pháp trong ngôn ngữ người kể chuyện và ngôn ngữ nhân vật mà
lược bỏ đi thì cái không khí đó cũng sẽ mất đi một phần đáng kể. Những
câu đối thoại không gây ấn tượng nặng nề vì nhân vật - người kể chuyện
là kẻ biết tự trào, chẳng hề oán giận cuộc đời, lại còn tìm cách làm
lành với nó.
Học
trò già thuộc vào những truyện ngắn mà người ta đã viết nên bằng cả
một đời mình. Một đời để sống và một đời để chiêm nghiệm. Vả chăng, đây
đâu phải chỉ là chuyện thầy trò. Qua một câu chuyện thầy trò, nhà văn đã
chạm vào những điều sâu xa nhất của lòng nhân nghĩa. Ẩn sau giọng văn
điềm đạm là tình yêu thương và cảm xúc về sự hòa hợp. Mà tình yêu thương
thì bao giờ cũng có sức nâng đỡ con người.
(“Hai truyện ngắn hay nhất trên Tuổi Trẻ Chủ Nhật năm 1996”,
TTCN số 51, ngày 29-12-1996)
Về truyện ngắn Con mắt thứ ba
Vẫn là lối kể chuyện nhẹ nhàng kèm theo một nụ cười hóm hỉnh. Cuộc sống
ở đây thật giản dị, mọi cái đều được sắp xếp theo lẽ tự nhiên. Hố bom
trở thành ao nuôi cá. Cá ba sa rớt giá thì có cá vồ thay thế. Hạnh phúc
mỉm cười với người có lòng. Còn kẻ quen thói tán tỉnh quơ quào thì đáng
cho một bài học nhớ đời.
Là người linh hoạt, ông Ba Văn Hóa dễ dàng thành công mọi điều, nhưng
đến việc xe duyên cho cô Thơm thì thất bại. Câu hỏi tò mò và câu trả lời
ở cuối truyện tưởng chỉ là chuyện bâng quơ, nào ngờ là điểm nhấn của
truyện. Cười nhạo cái chủ quan của kẻ trải đời, ngợi ca sự nhạy cảm của
người phụ nữ hình như là cách nhìn quen thuộc đã gặp đâu đó trong văn
Trần Kim Trắc, nay lại tìm được một cốt truyện mới để thể hiện.
Có cảm giác như câu chuyện còn có thể viết dài hơn, với nhiều tình tiết
hơn. Nhưng hẳn tác giả hiểu rằng người đọc cũng có “con mắt thứ ba” để
nhìn ngắm sự đời. Và kho chuyện đời dung dị không vơi cạn chắc sẽ còn
được tiếp tục khai thác nhờ cái duyên của ngòi bút Trần Kim Trắc. Cái
duyên cộng thêm một chút cay của gừng già…
(Tuổi Trẻ Chủ Nhật số 39, ngày 02-10-2005)
Giải pháp chữ Tâm và những giả định lạc quan (Về truyện ngắn
Lương tâm cắn rứt)
Hai tuần trước khi có “đề xuất luật về kiểm soát tài sản, thu nhập” (Tuổi
Trẻ ngày 7-4-2013), báo Tuổi
Trẻ Cuối Tuần (số 10, 24-3-2013) đăng một truyện ngắn có liên quan,
với nhan đề Lương tâm cắn rứt.
Đã lâu trên mặt báo mới có
một truyện ngắn “sát sườn” với đời sống xã hội như vậy. Có lẽ cũng vì đã
lâu người đọc tỏ ra mệt mỏi với loại hình văn học “nóng bỏng tính thời
sự” và trở nên giảm lòng tin vào những “giải pháp” nhiều lúc ngây thơ và
dễ dãi của các nhà văn.
Nhưng đây không phải là truyện ngắn của một nhà văn non tay nào mà là
của Trần Kim Trắc lịch lãm và lão thực, với cách kể chuyện lôi cuốn,
khiến người ta có thể đọc một mạch cái câu chuyện nửa bi nửa hài đó. Ông
Thìn, chủ tịch ủy ban nhân dân quận G, đại biểu quốc hội, bị “choáng”
trước chủ trương kê khai tài sản của cấp trên, hình dung viễn cảnh sẽ bị
trừng phạt vì tội “bốc lủm” nhiều năm để trở thành giàu sụ. Đầu óc ông
càng như muốn vỡ tung ra khi nghe tin Công ty xây dựng Đại Hưng mà ông
trực tiếp ký “chỉ định thầu” khai thác khu quy hoạch của quận, nhờ đó
ông nghiễm nhiên trở thành cổ đông góp vốn 10%, cũng sắp bị thanh tra.
Để thoát khỏi tình thế nguy hiểm ấy, ông “đạo diễn” cho bà vợ đến thẳng
công đường tố giác chồng có quan hệ ngoài luồng. Và thế là, ngay ngày
hôm sau, lấy lý do bị vợ hạ uy tín và làm sụp đổ danh dự, ông Thìn dễ
dàng và nhanh chóng tuyên bố “từ chức chủ tịch ủy ban quận, xin rút chân
khỏi mọi vị trí ở cơ quan đoàn thể và đại biểu quốc hội để trở về là
thường dân”.
Như vậy là ông Thìn đã tìm được cách “hạ cánh an toàn”, tuy có bị dư
luận đàm tiếu về đạo đức sinh hoạt, nhưng lại được tán thưởng ở sự tự
phê bình nghiêm khắc và lòng can đảm “tự phong” một hình thức kỷ luật
nặng nề, thà mất chức (hy sinh đời bố) mà giữ được tài sản (để củng cố
đời con). Nghe những câu ông Thìn nói trước thuộc cấp khi tuyên bố từ
chức, người đọc không còn biết nên cười hay nên khóc: “Để bảo vệ sự
trong sáng của cách mạng như bảo vệ chính con ngươi của mắt mình, cần
loại trừ ra những con sâu làm rầu nồi canh”. Ngòi bút của nhà văn còn
đặt vào miệng Thìn những phát ngôn “triết lý”: “Đời người ai chẳng như
đồng xu, có mặt ngửa có mặt sấp, như là hai người…”; “Lỗi lầm của tôi có
sám hối đến tàn trăm bó nhang cũng không thoát khỏi hỏa ngục”. Và cứ
theo lô-gích đó, chỉ mấy ngày sau, Thìn đã tìm một cách “sám hối” đắc
địa: dùng tất cả số tiền cổ tức của Công ty Đại Hưng hàng tháng xây một
căn nhà tình nghĩa trị giá năm sáu chục triệu đồng, mỗi năm 12 căn nhà
như vậy, để bà vợ “đứng tên hiến tặng, và lên tivi” (!), cho đến cuối
đời.
Từ góc độ xã hội học, có thể nói truyện ngắn
Lương tâm cắn rứt, vô hình
trung, đặt cơ sở trên ba điều giả định sau đây:
Một, cuộc đấu tranh chống tham nhũng với giải pháp kê khai tài sản đã có
tác động lớn trong giới quan trường, làm chùn tay và truyền sự khiếp sợ
đến những kẻ làm giàu bất chính, trước viễn cảnh bị “bỏ phiếu tín nhiệm
bãi miễn để cách ly con vi-rút tham nhũng, miễn dịch cho đoàn thể”.
Hai, “văn hóa từ chức” đã ăn sâu và thấm nhuần vào đội ngũ quan chức và
được “ứng dụng” nhuần nhuyễn đến nổi ông Thìn “tự kỷ luật bằng bản án từ
chức” xong là giới thiệu luôn người phó thay thế, hôm sau không đến cơ
quan nữa. Cấp dưới và cấp trên của ông đều xem việc đó là đương nhiên,
không cần họp hành bàn bạc công tội gì nữa, cũng không thể tất gì đến
quá trình phấn đấu và cống hiến của ông.
Ba, “giải pháp chữ Tâm” hóa ra còn ảnh hưởng lớn và nhanh đến những
người “bị ô nhiễm tư tưởng” như Thìn, chỉ trong mấy ngày đã chuyển hóa
được ông, từ một con sâu “quen tính bốc lủm”, đã nghĩ đến ngày ăn đạn,
rồi liên tưởng đến hỏa ngục, bèn làm từ thiện để lương tâm đỡ cắn rứt.
Cái kết thúc có vẻ có hậu đó thật ra không hoàn toàn là dấu hiệu của một
kiểu công thức dễ dãi và nhạt nhẽo trong văn học một thời xa vắng. Trần
Kim Trắc cố tránh điều đó bằng cách kể chuyện nửa nghiêm túc nửa cười
cợt của ông. Lúc ta có cảm tưởng nhà văn mỉa mai, xài xể Thìn; lúc lại
như ông che chở, khoan dung đối với anh ta. Nhân vật người kể chuyện
xưng tôi, một mặt, nói rằng “nhà văn có truyền giáo cho ai đâu mà gọi là
thầy”, mặt khác vẫn tin rằng “nghề viết văn là nghề chọc ngứa tâm hồn
bạn đọc để tâm trí họ hiểu hiện thực đời sống, khêu gợi tiềm lực bản
thân để tự họ giải quyết những vấn đề riêng của bản thân mà thôi!”.
Văn học cảnh báo để gieo một chút hạt giống lành, dù không chắc sẽ nẩy
mầm thành cây trái, cũng là quý. Giữa lúc những ông Thìn đã trở thành
“một bộ phận không nhỏ”, biết đâu giải pháp chữ Tâm thật thà và cả tin
của Trần Kim Trắc cũng có phần hợp lý?
(Tuổi Trẻ Cuối Tuần số
16, ngày 05-5-2013, với nhan đề
Văn học cảnh báo để gieo hạt giống lành).
HUỲNH NHƯ PHƯƠNG
.
|