|
Đôi điều suy
ngẫm
Về chặng
đường phía trước
Đại hội lần thứ XIII của Đảng sẽ thông qua Kế hoạch phát triển kinh tế
xã hội 5 năm 2001 – 2005, Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 10 năm
2021 – 2030 với tầm nhìn tới năm 2045, đánh dấu 100 năm kể từ ngày nước
Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời. Công việc soạn thảo văn kiện đang được
khẩn trương triển khai, Hội nghị Trung ương lần thứ 11 đã cho ý kiến lần
đầu. Do tầm quan trọng như vậy của sự kiện, thiết nghĩ mỗi người Việt
Nam chúng ta đều trăn trở về tương lai của đất nước, vận mệnh của dân
tộc trên những chặng đường phía trước. Về phần mình tôi xin chia sẻ đôi
điều suy ngẫm, chủ yếu liên quan tới triển vọng phát triển kinh tế - xã
hội; còn các lĩnh vực khác, tuy liên quan mật thiết với kinh tế, song cá
nhân tôi không có khả năng đề cập.
Trước hết, ta hãy phỏng đoán xem
điều gì sẽ đón đợi chúng ta ở phía trước: những gì sẽ kế tiếp, những
gì sẽ khác biệt trong sự phát triển của đất nước cũng như trong cục diện
thế giới so với hơn 30 năm đổi mới vừa qua?
Liên quan tới tình hình trong
nước,có thể khẳng định mạnh mẽ rằng, đất nước ta bước vào chặng
đường mới với hành trang rất đáng tự hào. Riêng về kinh tế, thành tựu
nổi bật là tốc độ tăng trưởng tương đối cao bất chấp những thách thức
phát sinh từ cuộc khủng hoảng kinh tế khu vực bùng phát năm 1997, khủng
hoảng toàn cầu nổ ra năm 2008 và những trắc trở gần đây trong nền kinh
tế thế giới; từ vị trí là một quóc gia ở trình độ phát triển thấp, nay
nước ta đã gia nhập hàng ngũ các nước có thu nhập trung bình (tuy còn ở
mức thấp); cơ cấu kinh tế chuyển dịch theo hướng tỷ trọng nông nghiệp
giảm dần, tỷ trọng công nghiệp và dịch vụ gia tăng; các lĩnh vực xã hội
có những bước tiến đáng kể; quan hệ kinh tế đối ngoại mở rộng chưa từng
có; đời sống vật chất và tinh thần của các
tầng lớp dân cư được cải thiện đáng kể, tỷ lệ hộ nghèo giảm mạnh, tầng
lớp trung lưu ngày càng tăng……
Tiếng vậy, khi bước vào chặng đường mới, nền kinh tế nước ta sẽ phải đèo
bòng một số điểm yếu như chất lượng, hiệu quả và năng suất chưa cao; quá
trình chuyển đổi mô hình phát triển chưa như mong muốn, nền công nghiệp
mới ở mức gia công là chính; tình bền vững chưa đạt yêu cầu: mặc dầu tỷ
lệ hộ nghèo giảm đáng kể song khoàng cách giữa nhòm người giầu nhất và
nhóm người nghèo nhất có phần roãng ra, môi trương sinh thái bị hủy hoại
khá nghiêm trọng; “gien ngoại” chiếm tỷ trọng vượt trội quá mức; tình
tạng tụt hậu so với các nước có trình độ phát triển cao trên thế giới và
cà ở khu vực chưa thu hẹp được bao nhiêu.
Các động lực tăng trưởng tương đối cao trong thời kỳ trước sẽ có nhiều
thay đổi.
Các nhân tố thúc đẩy tăng trường theo chiều rộng như nguồn nhân lực, tài
nguyên, vốn đầu tư… sẽ không còn như trước. Lợi thế về lao động dồi dào
và rẻ cũng như về tỷ lệ “dân số vàng” sẽ thuyền giảm, nguy cơ già hóa
dận số cận kề, đòi hỏi về chất lượng lao động ngày càng cao trong khi tỷ
lệ lao động qua đào tạo còn thấp, sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ tự
động hóa, người máy, trí tuệ nhân tạo…sẽ tác động đáng kể tới cơ cấu lao
động ở nước ta.
Về tài nguyên thiên nhiên, ngay từ bây giờ sản lượng than đá đã không
đáp ứng nổi nhu cầu trong nước và phải nhập khẩu, trữ lượng và sản lượng
dầu khí không phải là dư dật, ngay tài nguyên đất và nước cũng sẽ không
còn sông xênh…Nước ta thuộc loại các quốc gia chịu tác động nghiêm trọng
nhất của tinh trạng biến đổi khí hậu, đó là chưa kể chiều hướng dịch
bệnh trên người và động vât gia tăng sẽ gây ra những hệ lụy chưa thể
hình dung hết.
Về các nguồn vốn, một mặt sự phát triển kinh tế sẽ tạo ra “cái bánh” to
hơn, tầng lớp trung lưu gia tăng sẽ kích thích tiêu dùng, mặt khác nhu
cầu đầu tư cả cho các mục tiêu kinh tế, xã hội lẫn an ninh quôc phòng sẽ
gia tăng đáng kể trong khi ODA
hầu như sẽ không còn vì theo thông lệ quôc tế, các nước có thu nhập
trung bình không được coi là đối tượng hưởng thụ; vốn đầu tư trực tiếp
nước ngoài trước mắt sẽ có thể gia tăng do tính hấp dẫn của thị trường
Việt Nam song cũng ẩn chứa không ít nhân tố bất trắc trong bối cảnh rối
ren toàn cầu; trong những năm tới, nhiều khoản nợ sẽ tới hạn chi trả cả
gốc lẫn lãi…
Quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế nhiều thành phần đã tạo sức bật
mạnh mẽ cho sự tăng trưởng trong hơn ba mươi năm qua; nay mọi thành phần
kinh tế đều đã hiện hữu, trong đó kinh tế tư nhân được coi là một “động
lực” phát triển. Thực tế mới này càng đòi hỏi phải đổi mới đáng kể động
lực phát triển.
Ba là, chính sách “mở cửa”, hội nhập quốc tế vốn là một động lực quan
trọng thúc đẩy phát triển kinh tế trong thời gian qua. Với 16 thỏa thuận
về khu vực mậu dịch tự do (FTA) đã ký và đang được đàm phán, bao phủ
trên ½ dân số, sản lượng và thương mại toàn cầu, có thể nói nền kinh tế
nước ta thuộc loại “mở” nhất thế giới. Sắp tới vấn đề không còn là mở
rộng hơn nữa các thỏa thuận FTA mà là tận dụng tối đa những mối lợi từ
các thỏa thuận đã có, đi đôi với việc thích nghi với những điều chình
luật chơi dưới tác động của chủ nghĩa bảo hộ.
Rõ ràng môi trường bên ngoài
sẽ diễn ra nhiều thay đổi sâu rộng, trên nhiều mặt mang tính bước ngoặt.
Đây là câu chuyện lớn hết sức phức tạp đòi hỏi sự nghiên cứu, dự báo
thấu đáo; ở đây chỉ xin lẩy ra đôi ba điều suy ngẫm
Ba thập kỷ qua, kinh tế thế giới vấp phải ba cuộc khủng hoảng bùng phát
trong các năm 1986, 1997 và 2008. Tuy trong thập niên này chưa nổ ra
khủng hoảng song vài ba năm gần đây tốc độ tăng trưởng toàn cầu giảm
sút,quan hệ kinh tế quốc tế rối ren. Vậy trong chặng đường sắp tới có nổ
ra một cuộc khủng hoảng kinh tế rộng lớn nữa không? Đó là vấn đề lớn
đang được cả thế giới quan tâm theo dõi.
Thứ đến là câu chuyện xu thế toàn cầu hóa và tự do hóa thương mại, đầu
tư sẽ đi về đâu; trật tự kinh tế quốc tế sẽ thế nào khi chủ nghĩa bảo hộ
đang dâng cao, cuộc chiến tranh thương mại chưa có hồi kết?
Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư đưa tới những sự thay đổi sâu sắc
cả về cơ cấu sản xuất, lao động, tiêu dùng, phân phối lưu thông lẫn lối
sống, phương cách quản trị kinh doanh, quản lý nhà nước, giao dịch quốc
tế, an ninh – quốc phòng…. Nó vừa mở ra cơ hội chưa từng có đối với sự
phát triển, vừa gây ra nhiều thách thức mà loài người chưa từng vấp
phải, từ đó sẽ ảnh hưởng sâu rộng tới chiếu hướng phát triển của thế
giới và cả nước ta trong những thập niên tới.
Cạnh tranh chiến lược giữa các nước lớn không phải là điều gì mới mẻ mà
nó đã diễn ra suốt hàng nghìn năm nay, liên quan tới sự thịnh – suy và
tham vọng của họ. Chỉ có điều ngày nay và sắp tới sự cạnh tranh đó ngày
càng gay gắt, toàn diện: cả về sức mạnh và ảnh hưởng chính trị - an ninh
lẫn kinh tế, khoa học - công nghệ, trên mặt đất lẫn trên biển, trên
không và cả trên vũ trụ, ở cả Bắc lẫn Nam cực, sử dụng cả “sức mạnh
cứng” lẫn “sức mạnh mềm” và “sức mạnh sắc”! Nói một cách khác, trật tự
chính trị quốc tế đang chuyển dịch mạnh mẽ, vị trí, vai trò của các quốc
gia không còn như trước, sự cạnh tranh ấy diễn ra trong cả quan hệ song
phương lẫn đa phương, sự tập hợp lực lượng đan xen phức tạp, mâu thuẫn
bùng phát ngay giữa các nước đồng minh, nhiều luật chơi bị thay đổi hoặc
thách thức, các lò lửa căng thẳng âm ỉ hoặc bùng phát ở khắp các châu
lục…Cục diện này lúc căng lúc dịu, nơi căng nơi dịu; hy vọng rằng nó sẽ
không đưa tới một cuộc chiến tranh hủy diệt toàn cầu!
Tất cả những biểu hiện trên về cả kinh tế lẫn chính trị - an ninh ít
nhiều đều ảnh hưởng tới nước ta, cần được theo dõi hết sức chặt chẽ, kịp
thới dự báo và có phản ứng chính sách thích hợp.
Liên quan tới mục tiêu trong 5
năm, 10 năm và 25 năm tới, nên chăng gắn với khẩu hiệu “dân giầu, nước
mạnh, xã hội dân chủ, công bằng, văn minh”. Khẩu hiệu này bao quát
mọi mặt của cuộc sống, phản ảnh khát vọng cơ bản và lâu dài của mọi
người Việt Nam dù ở trong hay ngoài nước; có sức hấp dẫn rất cao đối với
dư luân rộng rãi trên thế giới.
Năm nội hàm của mục tiêu cơ bản trên đều có thể định tính, định hình,
thậm chí cả định lượng; ngay nội hàm “công bằng”, “văn minh” cũng có thể
thể hiện bằng một số chỉ tiêu định lượng. Tuy không đơn giản song có lẽ
nên cố gắng phân kỳ: 5 năm đạt tới đâu, 10 năm làm được gì, 25 năm vươn
tới bậc thang nào?
Nếu
chiếu theo Cương lĩnh thì nên chăng tính đến việc hình dung xem 9 tiêu
chí về xã hội XHCN mà chúng ta muốn xây dưng về đại thể sẽ đạt tới mức
nào sau 100 năm lập quốc và
55 năm kể từ khi thông qua Cương lĩnh 1991.
Nhân nói về mục tiêu tôi muốn chia sẻ đôi ba suy ngẫm.
Một là, trong “gói” các chỉ tiêu, bên cạnh những chỉ triêu về “lượng”,
rất cần nêu ra một số chỉ tiêu quan trọng về “chất” như năng suất, chất
lượng, hiệu quả, phát triển con người (HDI), tính bền vững, trong đó có
chỉ tiểu thu hẹp khoảng cách
giầu nghèo (GINI), môi trường sinh thái…để phấn đấu và đánh giá.
Mặt khác, rất nên chọn một số chỉ số xếp hạng của các tổ chức quốc tế uy
tín hàng đầu thế giới để theo dõi quá trình thu hẹp khoảng cách phát
triển giữa nước ta so với các nước khác.
Chỉ có điều trong một thế giới đầy biến động hiện nay, có lẽ không nên
chốt cứng các chỉ tiêu mà nên coi chúng là mục tiêu phấn đầu và có thê
cơ động linh hoạt điều chnh tùy theo diễn biến tình hình. Riêng chỉ tiêu
phổ cập là mức thu nhập trung bình tính theo đầu người trong 5, 10, 25
năm tới sẽ rất khác so với hiện nay. Làm thế nào để có thể gia nhập nhóm
nước OECD, đạt trình độ phát triển cao, có lẽ nên có sự nghiên cứu, đánh
giá thật thấu đáo vì trong mấy thập kỷ qua rất ít nước đạt được muc tiêu
này.
Khi xác định mục tiêu có một vấn đề đáng suy ngẫm; đó là mục tiêu “biến
nước ta về cơ bản trở thành nước công nghiệp theo hướng hiện đại vào năm
2020”. Tiếc rằng, mục tiêu này chưa trở thành hiện thực và Đại hội XII
chỉ nêu chủ trương “sớm trở thành” nước công nghiệp theo hướng hiện đại.
Nên chăng nên đi sâu đánh giá vì sao ý nguyện đó chưa thực hiện được?
ngày nay trên thế giới thiên hạ tiếp cận thế nào về câu chuyện này, kể
cả các tiêu chí đánh giá? Cá nhân tôi có cảm giác ngày nay đã có nhiều
thay đổi so với những năm 60 - 70 thế kỷ trước khi vấn đề công nghiệp
hóa được nêu cao với sự xuất hiện của một số nước công nghiệp mới (NIC).
Vậy nay chúng ta nên tiếp cận thế nào? Có gì khác so với thời gian qua,
chí ít là từ Đại hội VIII (1996) tới nay?
Về phương cách đi tới các mục
tiêu mong muốn, thì cục diện mới ở trong và ngoài nước đều đỏi hỏi
phải tái cấu trúc mạnh mẽ hơn nữa nền kinh tế, chuyển đổi mô hình tăng
trưởng chủ yếu từ chiều rộng sang chiều sâu là chính, tận dụng tối đa
những cơ hội mới do cuộc CMCN 4.0 đem lại, bảo đảm tốt hơn nữa yêu cầu
phát triển bền vững, thu hẹp khoảng cách giầu – nghèo, bảo vệ môi
trường, ứng phó với biến đổi khí hậu, gia tăng nội lực…
Những chủ trương này không có gì mới và đã được nêu ra trong các nghị
quyết của Đảng và chính sách của Nhà nước song tiếc rằng, sự chuyển biến
trên thực tế còn chưa đáp ứng lòng mong đợi. Tôi rất tâm đắc yêu cầu của
TBT, CTN Nguyến Phú Trọng nêu trong bài phát biểu khai mạc Hội nghị
Trung ương 11 vưa rồi rằng, cần đi sâu phân tích, đánh giá tình hình
thực hiện các nghị quyết đã có, chỉ ra những nguyên nhân, từ đó xác định
những gì cần kế thừa, những gì cần bổ sung, phát triển…
Về các khâu đột phá chiến lược,
bên cạnh 3 khâu đã được nêu ra trước đây về “đổi mới thể chế”; ”đổi mới
giáo dục, đào tạo” và “xây dựng kết cấu hạ tầng” nên chăng bổ sung thêm
khâu “đẩy mạnh cuộc cách mạng khoa học – công nghệ”, một nhiệm vụ có ý
nghĩa quyết định đối với sự phát triển của nước ta trên các chặng đường
sắp tới.
Thực ra, khoa học – kỹ thuật/công nghệ đã từng được coi là “then chốt”,
là “quốc sách hàng đầu”, có thời “kinh tế tri thức” và phương châm “đi
tắt đón đầu” đã được đề cao. Mặc dầu trong lĩnh vực này đã có những sự
đổi mới và đã đạt được những thành tưu nhất định song xem ra chưa như kỳ
vọng. Dường như sự đổi mới thể chế trong lĩnh vực khoa học – công nghệ
chưa theo kịp sự đổi mới trong các lĩnh vực kinh tế - xã hội; hơi hướng
cuả cơ chế tập trùng, bao cấp còn đọng lại khá nhiều; việc xử lý các mối
quan hệ giữa các tiền đề cần thiết và kỳ vọng, giữa chủ trương chung và
cơ chế chính sách cụ thể, giữa điểm và diện, giữa lượng và chất về nguồn
nhân lực và bộ máy…chưa thật thỏa đáng.
Trong tình hình và yêu cầu mới, ngày 29/9/2019 BCT đã ban hành hẳn một
Nghị quyết về một số chủ trương, chính sách chủ động tham gia cuộc “Cách
mạng công nghiệp lần thứ tư”.Chắc răng nội dung cơ bản của Nghị quyết sẽ
được phản ánh trong các văn kiện Đại hội. Hy vọng rằng, Đại hội sẽ vạch
rõ những biện pháp hữu hiệu mang tính đột phá để khắc phục những trở
ngại đối với sự phát triển bứt phá về khoa học – công nghệ.
Còn đối với ba khâu đột phá khác đang được thực hiện, mong Đại hôi chỉ
ra những việc trọng yếu đã nêu song chưa làm tốt và nhất là những nhiệm
vụ mới do cuộc sống đặt ra.
Ví dụ đồi với khâu “đổi mới thể chế”, nên chăng không bó hẹp trong lĩnh
vực kinh tế mà nêu nhiệm vụ cụ thể hóa và thể thế hóa chủ trương bao
trùm là “Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý, nhân dân làm chủ” – một chủ đề
được thường xuyên bàn thảo suốt từ Đại hội VII (1991) tới nay song vẫn
chưa có được nhận thức thống nhất. Về kinh tế - xã hội, các văn bản pháp
quy hiện có đã bao quát hầu hết các lĩnh vực; trong thời gian tới đi đôi
với việc mở rộng “độ bao phủ” đối với các lĩnh vực cũ hoặc mới phát sinh
chưa được điều chỉnh, nên chăng chuyển trọng tâm sang “chiều sâu”, đồng
bộ hóa các văn bản pháp quy đã có theo cả “chiều dọc” giữa luật – nghị
định – thông tư cũng như “chiều ngang” giữa các văn bản pháp quy liên
quan nhằm giải tỏa các điểm chồng chéo, mâu thuẫn, thậm chí triệt tiêu
lẫn nhau. Điều này đòi hỏi phải đổi mới hơn nữa quy trình xây dựng pháp
luật, hạn chế tình trạng cài cắm lợi ích cục bộ của cơ quan soạn thảo,
thậm chí “lợi ích nhóm”.
Ngày nay mọi thành phần kinh tế đều được khuyến khích làm ăn, trong
nhiều trường hợp các thành phần hợp tác với nhau, tạo nên nền kinh tế
“hỗn hợp”, khó bề phân biệt raqch ròi ai là “nền tảng”, ai là “chủ đạo”,
ai là “động lực”. Do đó, việc “cởi trói”, “bung ra” không còn là động
lực mạnh mẽ như trước, phải chăng việc tạo dựng sân chơi bình đẳng, tự
do làm ăn trong mọi lĩnh vực luật pháp không cấm mới là điều doanh
nghiệp mong muốn?
Về khâu đột phá liên quan tới lĩnh vực giáo dục – đào tạo có lẽ cần mở
rộng thêm khái niệm. Bên cạnh việc đẩy mạnh hơn nữa công cuộc đổi mới
một cách cơ bản và toàn diện nền giáo dục mà hiện nay còn khá ngổn ngang
bộn bề, công cuộc chuyển đổi sang nền kinh tế số đòi hỏi phải đào tạo và
đào tạo lại mọi người, từ cán bộ tới dân thường. Làm sao “chính phủ điện
tử” có thể vận hành thông suốt nếu tất cả cán bộ, công chức trong hệ
thống chính trị, kể cả các chức danh lãnh đạo – quản lý không thông thạo
công nghệ thông tin? Làm sao các “thành phố thông minh” có thể phát
triển nếu mọi công dân không thành thạo công nghệ số?
Và nữa, để có thể cạnh tranh về chất lượng, năng suất với các quốc gia
khác thì máy móc, thiết bị hiện đại và kiến thức, kỹ năng nguồn nhân lực
mới chỉ là điều kiện “cần” song chưa “đủ” nếu không tạo dựng được “văn
hóa làm việc” chỉnh chu, kỷ luật.
Đó là chưa kể ngày nay ai ai cũng lo ngại trước những biểu hiện đáng báo
đọng về sự sa sút đạo đức, lối sống, nhiều giá trị quý báu trong bản sắc
văn hóa dân tộc bị lãng quên. Kinh tế phát triển nhưng giá trị văn hóa
bị hủy hoại thì lấy đâu ra “xã hội công bằng, văn minh”?
Thú thật cá nhân tôi chưa biết nên “đặt tên” cho khâu này ra sao, chỉ
muốn mở rộng phạm vi để có thể bao quát mọi lĩnh vực “xây dựng con
người” – một nhân tố mangtính quyết định đối với sự phát triển của đất
nước.
Đối
với khâu phát triển kết cấu hạ tầng thì ngoài việc hoàn tất những dự án
lớn về đường bộ, đường không đã có quyết định thì việc tái cấu trúc hệ
thống giao thông, nâng cao
đáng kể ngành vận tải biển và dường sắt cũng như chuyển tải điện, phòng
chống thiên tai và biến đổi khí hậu, xây dựng hạ tầng mạng sẽ là những
đòi hỏi không thể chậm trễ.
Sự phát triển của đất nước trên những chặng đường sắp tới đặt ra muôn
vàn vấn đề rộng lớn, phức tạp. Với lượng thông tin và kiến thức hết sức
hạn chế, với tư cách là một đảng viên và công dân bình thường, tôi xin
mạnh dạn chia sẻ một số suy ngẫm riêng tư với hy vọng các cơ quan soạn
thảo văn kiện tìm ra được đôi ba điều hữu ích./.
|