|
LUậT KHOA
Tư bản thân hữu và mối liên hệ với thể chế của Việt Nam
Tìm hiểu về một biến thể của chủ nghĩa tư bản trong mối tương
quan với Việt Nam.
“Tư bản thân hữu” là gì?
Tư bản thân hữu là một khái niệm không quá xa lạ với giới nghiên cứu
khoa học chính trị và pháp lý.
Thuật ngữ tiếng Anh của từ này, “crony capitalism”, là sự kết hợp
hai thành tố giữa:
Như vậy, tư bản thân hữu có thể hiểu là một mô hình kinh tế nơi mà quyền
tư hữu và quyền tự do kinh doanh được bảo vệ về mặt hình thức. Tuy
nhiên, trong mô hình này, cấu trúc nhà nước không bảo đảm được môi
trường tự do cạnh tranh. Thay vào đó, nó tạo cơ hội ưu đãi cho một số
chủ thể kinh tế có kết nối chính trị/ huyết thống/ xã hội với các chủ
thể nắm quyền nhà nước.
Điều này có thể được thực hiện bằng nhiều biện pháp khác nhau, thông qua
chính sách, pháp luật, rào cản đăng ký, truyền thông, hay độc quyền thị
trường tạm thời, v.v.
Vấn đề tư bản thân hữu đặc biệt liên quan đến tình hình kinh tế của các
quốc gia đang phát triển.
Nếu xét theo các sự kiện bề nổi của vụ bê bối về bộ xét nghiệm COVID-19
của Việt Á, với sự hậu thuẫn của cơ quan chính quyền trung ương thông
qua quy trình “cấp
phép”, [1] nhận chỉ
định thầu/ giá độc quyền tại địa phương, [2] được ca
ngợi bằng hệ thống báo chí lẫn các cơ quan ban ngành, [3] tính thân
hữu nhất định của Việt Á bên trong hệ thống chính trị để tạo nên các ưu
đãi đó, dù chưa có thông tin cụ thể và rõ ràng, vẫn có thể cảm nhận
được.
Tư bản thân hữu khác gì với hối lộ?
Nếu cho rằng tư bản thân hữu là hệ thống dây nhợ với lợi ích chồng chéo
giữa các chủ thể kinh doanh và những cá nhân có thẩm quyền trong nhà
nước, vậy tư bản thân hữu có khác gì với các khái niệm lợi ích khác như
hối lộ (bribery)?
Trong vụ Việt Á, “tiền hoa hồng” trị giá hàng chục tỷ đồng dành cho
người đứng đầu trung tâm kiểm soát bệnh tật các tỉnh thường được nêu lên
trước báo chí như là dấu hiệu sai phạm rõ ràng nhất của Việt Á (tức hành
vi hối lộ). Tuy nhiên, cách mà Việt Á được ưu ái biến thành doanh nghiệp
“đầu tàu” của cả nước, và từ đó là “đầu mối” cung cấp bộ xét nghiệm cho
tất cả các tỉnh thành, rõ ràng không thể chỉ dựa vào hối lộ.
Đây cũng là một trong số ba điểm khác biệt căn bản, theo nhiều nghiên
cứu, giữa tư bản thân hữu và hối lộ. [4]
Thứ nhất, tư
bản thân hữu lấy nền tảng là niềm tin, lòng trung thành chính trị, mối
quan hệ thân bằng quyến thuộc và các mối quan hệ xã hội khác. Thuật ngữ
này nhắm đến các mối quan hệ gắn kết và lợi ích (mà không nhất thiết về
tiền bạc, kinh tế) giữa các giai tầng bậc cao, nắm giữ quyền lực và các
lợi ích lớn.
Trong khi đó, hối lộ, dù vẫn xảy ra ở thượng tầng kiến trúc, thường tập
trung vào trao đổi lợi ích kinh tế và có thể diễn ra ở mọi tầng cấp xã
hội, đặc biệt là ở cấp trung và cấp thấp.
Thứ hai, thân
hữu và các hoạt động trục lợi thân hữu thường có liên quan đến một nền
công nghiệp, hay cả một nền kinh tế. Ví dụ như việc đưa ra quy định rào
cản gia nhập một ngành, hay chỉ cấp phép thông qua một vài nhóm sản phẩm
nhất định (như đặc trưng của ngành y tế trong trường hợp Việt Á).
Mặt khác, hối lộ có tính chất cụ thể và phụ thuộc vào vụ việc hơn (firm
and case-specific). Nói cách khác, lợi ích đổi chác từ hối lộ là thông
qua từng tình huống và từng hoàn cảnh, không nhất thiết có ảnh hưởng đến
toàn bộ thị trường.
Cuối cùng,
chúng ta cần hiểu rằng bản chất lợi ích và động lực chính trị giữa hai
hành vi là rất khác nhau, từ đó dẫn đến những hệ quả khác nhau.
Hối lộ có tính sai dễ thấy, và hậu quả cũng dễ chứng minh hơn. Điều này
bởi vì trong hành vi hối lộ, chúng ta xác định được người có quyền (điển
hình là quan chức) nhận tiền/ lợi ích để thực hiện một hành vi dù đúng
hay không đúng với quy định.
Trong khi đó, tư bản thân hữu đi kèm cả một hệ thống lợi ích gắn kết
giữa các cá nhân kinh doanh và các cá nhân đưa ra quyết định pháp lý,
thường vượt lên trên vấn đề kinh tế.
Các quyết định đưa ra có thể nhân danh việc kiểm soát chất lượng thị
trường, đấu tranh vì lợi ích người tiêu dùng, cách biệt về năng lực của
chủ thể tham gia ngành, v.v.
Tại một thị trường mới nổi với hệ thống minh bạch yếu như Việt Nam, sự
trỗi dậy của các doanh nghiệp ít nhiều đều có liên quan tới quá trình
thân hữu, mà giới bình dân hay nhìn nhầm thành tài năng hay năng lực của
chủ doanh nghiệp.
Cụ thể, doanh nghiệp phất lên nhờ bất động sản luôn có các mối thân hữu
liên quan đến đất đai; phát triển nhờ vào xuất nhập khẩu gạo, gỗ hay hải
sản sẽ có các mối thân hữu liên quan đến hạn ngạch hay quy trình, tiêu
chuẩn xuất khẩu; kiếm tiền nhờ vào truyền thông hay bán lẻ sẽ có các mối
thân hữu dính dáng đến giấy phép hay thủ tục, v.v.
Song tựu trung, cả hối lộ lẫn tư bản thân hữu đều là những biểu hiện
khác nhau của tham nhũng (corruption) trong hoạt động quản lý nhà nước.
Khái niệm “cộng sản thân hữu” (crony communism) có tồn tại hay không?
Khái niệm cộng sản thân hữu không được giới nghiên cứu khoa học pháp lý
và chính trị ghi nhận, bởi nhiều lý do.
Mô hình kinh tế tư bản có sự tách bạch hiến định nhất định giữa cơ quan
nhà nước và các hoạt động kinh tế.
Chủ nghĩa tư bản cho rằng sự can thiệp của nhà nước sẽ làm mất đi giá
trị mà nó trân trọng nhất – tư hữu và tự do kinh doanh. Do đó, cơ quan
và các chức danh nhà nước thường bị kiểm soát hay loại trừ khỏi các hoạt
động kinh tế sinh lợi. Chủ nghĩa thân hữu làm biến dạng mô hình kinh tế
tư bản, và vì vậy trở thành một biến thể của mô hình này.
Ngược lại, tự thân mô hình kinh tế cộng sản là nơi mà chính quyền nắm
toàn bộ quyền lực trong các quyết định kinh tế. Tự thân các chức danh
nhà nước và các mối quan hệ thân hữu của họ đã nắm vai trò cốt yếu trong
việc phân bổ lợi ích kinh tế.
Do đó, chủ nghĩa thân hữu được xem là một phần đặc trưng của mô hình
kinh tế cộng sản. Việc thêm thành tố “thân hữu” vào được cho là thừa.
Chú thích
1. Bài và ảnh: Ngọc Dung. (2021, December
22). Vụ án “thổi giá” kit xét nghiệm của Công ty Việt Á: Bộ Y tế làm
đúng quy định? https://nld.com.vn. https://nld.com.vn/thoi-su/vu-an-thoi-gia-kit-xet-nghiem-bo-y-te-lam-dung-quy-dinh-20211221210847235.htm
2. Bách An, P. T.-. (2021, December 21). Kit
test của Việt Á được Bộ Y tế giới thiệu cho các địa phương thế nào? PLO. https://plo.vn/thoi-su/kit-test-cua-viet-a-duoc-bo-y-te-gioi-thieu-cho-cac-dia-phuong-the-nao-1034810.html
3. Hằng T. (2021, December 20). Bộ KH-CN
gỡ thông tin “bộ kit xét nghiệm Covid-19 của Việt Á được WHO chấp
thuận.” Báo Thanh Niên. https://thanhnien.vn/bo-kh-cn-go-thong-tin-bo-kit-xet-nghiem-covid-19-cua-viet-a-duoc-who-chap-thuan-post1413467.html
4. Aligica, P. D., & Tarko, V. (2014). Crony capitalism: Rent
seeking, institutions and ideology: Crony capitalism. Kyklos (Basel),
67(2), 156-176. https://doi.org/10.1111/kykl.12048 và
Harstad, Bard and Jakob Svensson (2011). Bribes, lobbying and
development.American PoliticalScience Review. 105(1): 46–63. |