NGƯỜI VIỆT
Về đâu số phận của Putin, của nước Nga?
Hiếu Chân
Chiến tranh Ukraine là một thảm họa không chỉ với nước Ukraine bị xâm
lược mà cả với nước Nga, kẻ gây hấn. Hàng ngàn binh sĩ Nga đã thiệt mạng
trong cuộc giao tranh. Vô số vũ khí, khí tài quân sự đắt tiền bị biến
thành đống sắt vụn.
Nền kinh tế – tài chính bị bao vây, phong tỏa bởi vô số biện pháp trừng
phạt khắc nghiệt. Hàng hóa khan hiếm, giá cả leo thang. Những người Nga
có chuyên môn, có điều kiện ra đi đang lũ lượt chạy khỏi đất nước, ngược
chiều với hàng trăm nhà ngoại giao bị đuổi khỏi các tòa đại sứ khắp các
nước. Và tại Liên Hiệp Quốc, nước Nga liên tục bị lên án, bị “bỏ phiếu
chống”, trở thành một nước bị một nửa thế giới xa lánh.
Trong một hệ thống chính trị bình thường, nhà lãnh đạo gây ra một thảm
họa quốc gia như vậy hẳn phải chịu một trách nhiệm nào đó. Ông ta có thể
bị các tướng lĩnh quân đội muốn ngăn chặn cuộc phiêu lưu quân sự mà họ
phải trả giá quá đắt, lật đổ. Ông ta có thể bị các sĩ quan tình báo bất
mãn đầu độc. Ông ta có thể bị đám đông dân chúng giận dữ truất phế vì
giá cả tăng cao và tình trạng thiếu nhu yếu phẩm…
Nhưng nước Nga thì khác. Và đến nay hầu như không ai biết chắc số phận
tương lai của ông Vladimir Putin, tổng thống, và của nước Nga sẽ ra sao.
Khó mà lật đổ Putin
Số phận nước Nga phải do chính người dân Nga quyết định. Đã có một lúc,
phương Tây hy vọng sự trừng phạt kinh tế sẽ khiến người Nga đứng lên lật
đổ ông Putin; hay những “tài phiệt đầu sỏ” (oligarch) thân cận với ông
Putin sẽ lánh xa ông, thậm chí thủ tiêu ông ta sau khi chứng kiến những
khối tài sản khổng lồ mà họ tích cóp được bị thế giới phương Tây phong
tỏa, tịch thu; bản thân họ và gia đình không thể đặt chân tới các du
thuyền, lâu đài mà họ sở hữu ở London và các thủ đô phương Tây.
Nhưng niềm hy vọng đó ngày càng tỏ ra xa vời. Phát biểu trước đám đông
tại sân bay vũ trụ Vostochny đang xây dở ở vùng Viễn Đông Nga sáng Thứ
Ba, 12 Tháng Tư, ông Putin khẳng định “Họ [phương Tây] luôn tính toán
sai lầm, họ không hiểu rằng trong điều kiện khó khăn, người dân Nga luôn
đoàn kết.” Kết quả khảo sát dư luận của Levada Center – một trung tâm
thăm dò ý kiến độc lập ở Moscow – dường như củng cố niềm tin đó của ông
Putin, khi cho thấy tỉ lệ người ủng hộ ông Putin đã tăng lên sau cuộc
xâm lược Ukraine, từ 71% hồi Tháng Hai lên 83% trong Tháng Ba năm nay.
Khả năng ông Putin bị người Nga lật đổ vẫn còn đó, nhưng chắc chắn không
thể xảy ra sớm.
Có thể giải thích điều này như thế nào?
Các chuyên gia chính trị học nói rằng nước Nga đã chuyển đổi nhanh chóng
từ chủ nghĩa chuyên chế kiểu Brezhnev – đặc trưng của thời kỳ cai trị
của Putin – sang một thứ gần giống với chủ nghĩa toàn trị kiểu Stalin.
Ông Putin đã dành phần lớn thời gian của năm 2021 để trấn áp xã hội dân
sự. Vào Tháng Giêng năm đó, nhân vật đối lập Alexey Navalny bị bắt; tổ
chức Chống Tham Nhũng của ông ta đã bị giải tán sau khi bị gán cho là
một “tổ chức cực đoan,” bị đặt ngang hàng với tổ chức khủng bố Al-Qaeda
trong mắt các công tố viên Nga.
Đến Tháng Chín, khi cuộc bầu cử Quốc Hội gian lận đã bảo toàn sự đa số
của đảng Nước Nga Thống Nhất – một đảng chính trị bị coi là “đảng của
tổng thống” và ngày càng không được cử tri ưa chuộng. Từ đó, ông Putin
không chỉ nắm toàn quyền hệ thống hành pháp và tư pháp mà đã thủ tiêu
tận gốc rễ phong trào đối lập ở trong nước. Bất kỳ nhà hoạt động Nga nào
có khả năng tổ chức một phong trào phản đối rộng rãi chống ông Putin đều
đã bị bắt giam hoặc lưu vong ra nước ngoài. Vụ xâm lược Ukraine càng đẩy
nhanh cuộc ra đi của những người bất mãn với chế độ, với ông Putin.
Một thủ đoạn khác của ông Putin là triệt tiêu hoàn toàn quyền tự do ngôn
luận; tất cả các phương tiện truyền thông không nằm dưới sự kiểm soát
của chính quyền đều bị đóng cửa; bất kỳ ai nói khác với luận điệu tuyên
truyền của ông Putin đều bị trừng phạt.
Theo một sắc lệnh mới của ông Putin, trên báo chí và mạng xã hội, việc
gọi cuộc chiến tranh là bất cứ cái gì khác ngoài “hoạt động quân sự đặc
biệt” bị coi là một tội ác và bị xử đến 15 năm tù. Thế là người dân Nga
chỉ còn được tiếp cận thông tin do chính quyền phổ biến, thông qua mạng
lưới truyền hình và báo chí của nhà nước.
Chiến dịch tẩy não dân Nga của ông Putin thành công đến mức nhiều người
Nga không tin lời những thân nhân của họ ở Ukraine miêu tả binh lính Nga
tấn công làng mạc của họ, hãm hiếp và giết người! Mặc dù có nhiều cuộc
biểu tình phản đối chiến tranh xâm lược Ukraine nổ ra ở nhiều thành phố
Nga, nhưng việc kiểm duyệt ngày càng nghiêm khắc đã làm cho phần lớn
người Nga không có được thông tin chính xác về cuộc chiến.
Ông John Sipher, cựu trưởng trạm CIA ở Moscow trong 22 năm cầm quyền của
ông Putin, nhận định với Newsweek: “Là một cựu binh KGB, Putin luôn bị ý
tưởng về những kẻ phản bội và phản quốc ám ảnh. Ông ta đã xây dựng một
hệ thống, trong đó dù mọi thứ có thể tồi tệ đến mức nào thì người Nga
cũng không còn phản đối. Không có một nhân vật nổi bật nào có thể tập
hợp công chúng, còn người dân thì tin rằng Putin cầm quyền sẽ tốt hơn
những người khác.”
Được khối dân chúng “mụ mị” hậu thuẫn như vậy, ông Putin và những tay
chân thân tín của ông ta như ông Sergei Lavrov, ngoại trưởng, cứ trâng
tráo tuyên bố không ngượng miệng những lập luận “lộng giả thành chân”
như vụ thảm sát ở thị trấn Bucha là “giả tạo,” cuộc chiến Ukraine là do
Hoa Kỳ và phương Tây gây ra, quân đội Nga đến Ukraine để tóm “những kẻ
phát xít mới” và sẽ được người dân Ukraine mang hoa ra đón. Mới nhất,
vào sáng 12 Tháng Tư, bất chấp thất bại nặng nề phải rút khỏi cuộc bao
vây thủ đô Kiev, ông Putin vẫn trâng tráo tuyên bố “chiến dịch quân sự
đặc biệt vẫn theo đúng kế hoạch” và “sẽ tiếp tục cho đến khi hoàn thành
toàn bộ các mục tiêu của chiến dịch.”
Bằng khủng bố và tẩy não, ông Putin đã định hình nước Nga theo ý của ông
ta; và do đó khả năng người Nga lật đổ Putin là rất khó xảy ra.
Nga cũng không thể bị đánh bại hoàn toàn trên chiến trường. Cuộc kháng
chiến dũng mãnh của quân dân Ukraine được cả thế giới ngưỡng mộ và thán
phục; chỉ mới hai tháng trước không ai tin Ukraine có thể đứng vững
trước cuộc tấn công vũ bão của một đội quân đông hơn nhiều lần, được
trang bị những vũ khí tân tiến nhất. Nhưng dẫu vậy, Ukraine khó có thể
tự lực đánh bại quân Nga và giành lại toàn bộ những vùng lãnh thổ bị
chiếm đóng, kể cả bán đảo Crimea. Nhất là khi khối Minh Ước Bắc Đại Tây
Dương (NATO) vẫn cương quyết tránh đối đầu trực tiếp với Nga để không
kích động một cuộc chiến tranh thế giới mới giữa các cường quốc có vũ
khí hạt nhân; còn Hoa Kỳ thì vẫn để dành tiềm lực cho cuộc đụng độ sống
chết rất có thể xảy ra với Trung Cộng ở Châu Á-Thái Bình Dương.
Hạn chế của trừng phạt kinh tế
Tổng Thống Joe Biden có lý khi nhận định nếu ông Putin không nắm quyền
nữa thì thế giới này sẽ tốt đẹp hơn. Nhưng làm thế nào để loại bỏ ông
Putin khỏi đỉnh cao quyền lực thì ông Biden đề nghị “Phải nói rõ cho dân
Nga hiểu rằng khi nào còn ông Putin thì nước Nga sẽ còn bị thế giới coi
là hạ tiện (pariah) để những người trí thức, chỉ huy quân sự và dân Nga
bình thường phải ngưng ủng hộ Putin.”
Công cụ mạnh nhất để ông Biden làm được điều đó là gia tăng cấm vận kinh
tế Nga. Ông Daniel Fried, điều phối viên về chính sách trừng phạt trong
nhiệm kỳ thứ hai của Tổng Thống Barack Obama, đã rất ấn tượng với chiến
dịch gây áp lực mà chính quyền hiện tại ở Washington đã tiến hành. “Nhóm
Biden đã rất xuất sắc trong việc phối hợp với người Châu Âu chống lại
cuộc xâm lược. Họ đã ngay lập tức áp đặt các biện pháp trừng phạt lên
các tổ chức tài chính Nga và các cá nhân có ảnh hưởng. Bây giờ câu hỏi
là sẽ gì tiếp theo?”
Đòn trừng phạt nặng nhất là phong tỏa hoạt động xuất cảng dầu khí của
Nga vì dầu khí mang lại hơn 40% ngân sách nhà nước Nga, nghĩa là nguồn
cung tiền đáng kể cho guồng máy chiến tranh của Moscow. Nhưng việc cấm
mua dầu khí Nga mà Washington yêu cầu đã vấp phải sự kháng cự đáng kể từ
Trung Quốc và Ấn Độ – hai nước đang lợi dụng tình hình để tăng mua dầu
của Nga với giá rẻ – và cả một số đồng minh Châu Âu đang phụ thuộc đáng
kể vào nguồn cung dầu khí của Nga. Ông Biden đã điện đàm với ông
Narendra Modi, thủ tướng Ấn Độ, thuyết phục ông Modi rằng tiếp tục mua
dầu của Nga sẽ không có lợi cho Ấn Độ, song Ấn Độ dường như chưa quyết
định từ bỏ nguồn dầu này khi Châu Âu vẫn tiếp tục mua dầu khí của Nga
với khối lượng lớn hơn Ấn Độ.
Chỉ có ba nước nhỏ vùng Baltic Lithuania, Latvia và Estonia quyết tâm
cắt đứt hoàn toàn việc nhập cảng dầu khí của Nga; Đức và Ba Lan cam kết
làm như vậy trong những năm tới, còn phần lớn các thành viên EU vẫn tiếp
tục mua dầu khí của Nga khi chưa tìm được nguồn cung cấp thay thế.
Xem ra ý tưởng phong tỏa ngành dầu khí Nga của chính quyền Biden còn lâu
mới đạt được hiệu quả mong muốn. Trong khi đó, ngay tại Mỹ, giá xăng dầu
tăng – một phần do biện pháp phong tỏa Nga – đẩy lạm phát lên mức cao
nhất 41 năm, đã gây nhiều khó khăn cho chính quyền Biden, các tài xế xe
vận tải khắp nước Mỹ hình như không chấp nhận phải trả chút chi phí cho
một châu Âu toàn vẹn, tự do và hòa bình, không có bóng dáng của ông
Putin.
Thực tế cho thấy, cấm vận kinh tế là một cây gậy, không phải là chiếc
đũa thần có thể làm thay đổi cục diện thế giới và nỗi thống khổ về kinh
tế không nhất thiết dẫn tới sự thay đổi chế độ chính trị. Ở một số nước
bị Mỹ cấm vận lâu dài như Bắc Hàn, Cuba, nền kinh tế hầu như kiệt quệ,
dân chúng đói rét lầm than nhưng quyền lực của các gia tộc thống trị như
họ Kim ở Bắc Hàn, gia đình Castro ở Cuba vẫn không bị suy suyển, mà
ngược lại, người dân càng đói rét thì càng không có sức phản kháng. Tình
hình ở Việt Nam với những trận đói dai dẳng từ cuối những năm 1970 đến
khi được Tổng Thống Bill Clinton bãi bỏ cấm vận thương mại năm 1995 cũng
là một minh chứng. Đàn áp dã man và tuyên truyền nhồi sọ hoàn toàn có
thể làm mất hiệu quả của các biện pháp trừng phạt kinh tế – mà những thứ
ấy thì ông Putin đã rất thành thạo.
Tuy vậy, nhiều chuyên gia vẫn cho rằng, nếu các biện pháp trừng phạt của
phương Tây được củng cố và duy trì, nếu sự hỗ trợ quân sự cho lực lượng
kháng chiến của Ukraine tiếp tục giúp Kiev gây ra những tổn thất không
thể thay thế cho quân đội Nga, cuộc chiến tranh này hoàn toàn có thể dẫn
đến một kết cục bi thảm cho ông Vladimir Putin.
Kịch bản nào cho số phận nước Nga?
Tiến Sĩ Greg Yudin, giáo sư triết học chính trị tại Trường Khoa Học Kinh
Tế và Xã Hội Moscow – một trong số ít trí thức Nga chưa chạy ra nước
ngoài – chỉ nhìn thấy hai khả năng cho tương lai của Nga và của thế
giới: “Hoặc Putin bị loại bỏ quyền lực, hoặc chiến tranh tiếp tục.”
Theo ông Yudin, cấm vận kinh tế có thể không làm thay đổi thể chế chính
trị, giúp nước Nga trở nên dân chủ và tôn trọng pháp quyền, nhưng có thể
khuyến khích dân chúng loại bỏ ông Putin. “Nếu thế giới bên ngoài có thể
duy trì áp lực đủ lâu thì có lẽ người dân Nga sẽ thực sự quyết định bước
ra đường phố. Tuy nhiên, tiềm năng đó vẫn còn cách một vài bước nữa,”
ông Yudin nói với Newsweek. Nói cách khác, một cuộc phong tỏa kinh tế
toàn diện kéo dài khiến kinh tế Nga suy sụp sẽ thúc đẩy người dân Nga
giải quyết số phận của ông Putin.
Ông Thomas Friedman, nhà bình luận của báo The New York Times, thì đề ra
một chiến lược đối phó ông Putin gồm ba điểm mà ông gọi là ba trụ cột
(pillars): một là ủng hộ người Ukraine trong cuộc thương lượng với ông
Putin một giải pháp ngoại giao và cung cấp cho Ukraine những vũ khí tốt
nhất để giúp họ đuổi quân Nga ra khỏi lãnh thổ; hai là tuyên truyền bằng
mọi phương tiện quan niệm rằng thế giới đang chiến tranh “với Putin” chứ
không phải với “dân Nga” như lời của ông Putin; và ba là cố gắng chấm
dứt bệnh nghiện dầu khí của chúng ta – nguồn thu nhập chính của ông
Putin. “Hy vọng ba cột trụ chụm lại sẽ kích thích các thế lực bên trong
nước Nga nổi lên lật đổ Putin khỏi chiếc ghế quyền lực,” ông Friedman
viết.
Ông Friedman nói bây giờ ông Putin như con thú bị dồn tới đường cùng.
Nhà báo Roman Dobrokhotov – người sáng lập và tổng biên tập của tờ báo
điều tra độc lập The Insider của Nga, đã trốn khỏi Moscow Tháng Tám,
2021, nói ông Putin đang đi vào ngõ cụt. “Nếu ông ta rút lui, thì mọi
người đều thấy những tổn thất to lớn về quân đội, tiền bạc và danh
tiếng. Nếu ông ta tiếp tục chiến đấu, thì trong vài tháng nữa sẽ có thất
nghiệp hàng loạt, bảo đảm cho các cuộc biểu tình lớn trên khắp đất
nước,” ông Dobrokhotov viết và dự đoán trong vài tháng nữa, nước Nga có
thể đến một điểm đột phá không còn ông Putin nữa, hoặc ông Putin thành
công trong việc biến Nga thành một nước bị cô lập, thành chư hầu của
Trung Quốc như Bắc Hàn, hoặc như Venezuela, Cuba và Iran.
Bây giờ thì không ai biết chắc trong hai kịch bản trên điều gì sẽ xảy
ra. Tất cả còn tùy vào nhận thức của người dân Nga và áp lực bên ngoài
của Mỹ và thế giới. Bàn về số phận nước Nga của nhà độc tài Putin cũng
là cách để hiểu việc thay đổi thể chế của một quốc gia toàn trị như Việt
Nam là chuyện nói dễ làm khó. |