|
Góc Nhìn Khác Về
Tầng Lớp Trí Thức Ở Việt Nam Hôm Nay
Kỳ 1
Trí Thức Và Cái Bẫy
“Phản Biện Xã Hội”
Quách Hạo Nhiên
1. Mở đầu
Lâu nay, chúng ta đã từng nghe nói, xã hội Việt Nam đang bị khủng hoảng
các giá trị nền tảng, xuống cấp và suy đồi về đạo đức, văn hóa. Về
chuyện này, có lẽ cũng không phải bàn cãi vì chính các vị đại biểu quốc
hội nước nhà cũng từng thừa nhận trong các cuộc họp khá nhiều lần. Vấn
đề là nguyên nhân của thực trạng này là do đâu? Vì sao nên nỗi?
Trước hết, có lẽ cũng nên thành thật với nhau rằng, cốt yếu và sâu xa
nhất của thực trạng này bắt nguồn từ “thượng tầng kiến trúc”, từ giới
lãnh đạo cầm quyền mà ra. Bởi “thượng bất chính hạ tắc loạn”. Hay nói
khác đi, những kẻ đang nắm trọn quyền điều hành đất nước trong tay nhưng
không những bất tài mà tha hóa, suy đồi thì làm sao mang lại sự phồn
thịnh, vững bền cho quốc gia, dân tộc được.
Dẫu vậy, có câu “nhân dân nào chính quyền đó”. Dù thế nào đi nữa thì
chúng ta cũng không thể phủ nhận các quan chức, lãnh đạo từ cấp thấp đến
cấp cao trong bộ máy công quyền vốn từ nhân dân mà ra. Nếu chỉ xét ở
phương diện trình độ học vấn thông qua các mảnh bằng thì những người này
đương nhiên cũng thuộc tầng lớp những trí thức trong xã hội. Đa phần họ
cũng được đào tạo dưới mái trường XHCN, sau nữa là rèn luyện trong “môi
trường rất đặc thù” – các lớp “bồi dưỡng chính trị” (từ sơ cấp đến cao
cấp) dựa nền tảng ý thức hệ cộng sản theo “quy trình” quy hoạch và lựa
chọn nhân sự rất “chặt chẽ” và “bài bản” của “đảng ta”.
Nhìn ở phương diện này, có thể nói sự suy đồi và xuống cấp về đạo đức,
văn hóa trong xã hội Việt Nam hôm nay, dù có biện minh thế nào thì tầng
lớp trí thức nước nhà cũng khó mà thoái thác trách nhiệm. Bởi “quốc gia
hưng vong, thất phu hữu trách” huống hồ là trí thức.
Tiếc thay, quan sát những gì đã và đang diễn ra ở Việt Nam thời gian gần
đây, nhìn lại những cuộc trao đổi, bàn thảo xung quanh đề tài về tầng
lớp trí thức ở Việt Nam, chúng tôi nhận thấy, đang có một sự cố tình né
tránh trách nhiệm này.
Không những vậy, không ít người còn đổ hết cho thể chế và các quan chức,
lãnh đạo trong bộ máy chính quyền như một cách để chứng minh bản thân
mình trong sạch; hoặc chẳng liên quan gì đến sự tụt hậu, suy đồi của xã
hội và đất nước hôm nay dù rằng chính họ chứ không phải ai khác từng một
thời là yếu nhân trong bộ máy chính quyền, từng thay mặt thể chế trực
tiếp điều hành các phần việc trong từng lĩnh vực chuyên môn cụ thể.
Đáng nói hơn, sự đổ lỗi này lại rơi đúng ngay tầng lớp trí thức trong
vai trò những nhà nghiên cứu văn hóa, nhà văn, nhà giáo, nhà báo…- những
“cây đa, cây đề” trên tay vẫn đang cầm sổ hưu và thẻ đảng. Và lạ thay,
khi thì thấy họ mắng “đảng ta” không tiếc lời, khi thì tự hào khoe có
con cháu hay học trò mình đang giữ chức vụ, lãnh đạo rất cao trong bộ
máy công quyền?
Ở giác độ văn hóa, cá nhân tôi cho đây là một vấn đề, một hiện trạng rất
nguy hiểm, cần được lưu tâm và mổ xẻ. Phải chăng đây chính là một “thói
hư tật xấu” của người Việt – cụ thể là tầng lớp trí thức nước nhà hôm
nay? Là nguyên nhân làm cho tầng lớp trí thức bị coi thường; tiếng nói
phản biện họ hiếm khi được nhà cầm quyền tiếp thu dù các quan chức vẫn
luôn miệng nói “trân trọng và lắng nghe”?
2. “Phản biện xã
hội” hay là sự dễ dãi và ảo tưởng để được “phong hàm trí thức”
Gần đây, tôi có đọc được bài viết của nhà văn Tạ Duy Anh trên trang
facebook cá nhân của ông. Bài viết có nhan đề
“Trí thức và tiếng nói phản biện”[1].
Bài viết này được rất nhiều bè bạn, đồng nghiệp của ông tán dương hết
lời. Nội dung chủ yếu của bài viết là khẳng định vai trò của người trí
thức bởi họ là “kho trí khôn”, “túi càn khôn”, “mỏ trí tuệ”... của quốc
gia dân tộc. Đặc biệt Tạ Duy Anh nhấn mạnh đến tinh thần trách nhiệm,
“óc hoài nghi”, “tầm nhìn xa” và tiếng nói phản biện xã hội của người
trí thức.
Những điều nhà văn Tạ Duy Anh nói, về cơ bản tôi cũng rất đồng tình. Dẫu
vậy, liên quan đến vấn đề phản biện xã hội, quan điểm của Tạ Duy Anh gần
như chỉ đề cập và nhấn mạnh đến việc người trí thức phải dám phản biện
lại đường lối lãnh đạo của nhà cầm quyền nhất là ở những xã hội với thể
chế độc đảng. Trong quan sát của tôi, có thể thấy, suy nghĩ này này
không riêng Tạ Duy Anh mà cũng là cách nghĩ, một quan niệm phổ biến
trong tầng lớp trí thức ở Việt Nam hôm nay.
Về chuyện này, cá nhân tôi thấy đồng cảm với quan điểm của GS Ngô bảo
Châu trong bài trả lời phỏng vấn hơn 10 năm trước. Còn nhớ, năm 2012,
phóng viên báo Tuổi Trẻ cuối tuần đã hỏi Giáo Sư NGô Bảo Châu câu hỏi
rất giống với quan điểm của nhà văn Tạ Duy Anh bây giờ.
Phóng viên hỏi: “Gần đây phong
trào phản biện của giới trí thức ngày càng sôi nổi. Thậm chí người ta
còn cho rằng người lao động trí óc sẽ chưa đạt tầm của một trí thức nếu
chỉ biết làm công việc chuyên môn của mình mà chưa bộc lộ được năng lực
phản biện xã hội. Giáo sư suy nghĩ thế nào về trách nhiệm phản biện xã
hội của giới trí thức cũng như vai trò của giới trí thức trong xã hội?”
Giáo sư Ngô Bảo Châu khi ấy đã trả lời:
“Tôi không đồng ý
với việc coi phản biện xã hội như chỉ tiêu để được phong hàm “trí thức”.
Đến bao giờ chúng ta mới thôi thi đua để được phong hàm “trí thức”? Đối
với tôi, trí thức là người lao động trí óc. Cũng như những người lao
động khác, anh ta cần được đánh giá trước hết trên kết quả lao động của
mình. Theo quan niệm của tôi, giá trị của trí thức là giá trị của sản
phẩm mà anh ta làm ra, không liên quan gì đến vai trò phản biện xã hội.
Mặt khác, cần trân trọng những người trí thức, hoặc không trí thức, tham
gia công tác phản biện xã hội. Không có phản biện, xã hội đã chết lâm
sàng. Những người có học, có tri thức thật ra cần phải rất tỉnh táo khi
tham gia việc phản biện xã hội. Học hàm, học vị không thể đảm bảo rằng
cái anh nói ra là mặc nhiên đúng. Với thói quen làm việc khoa học của
mình, cái mà anh có thể làm là đưa ra những lập luận vững chắc và có
tính thuyết phục.
[2]
Có thể nói, phản biện xã hội là khái niệm có nội hàm rất rộng. Ở những
quốc gia đa đảng, đa nguyên tiếng nói phản biện xã hội của tầng lớp trí
không chỉ thuần túy là phản biện đường lối chính trị, phản biện chủ
trương chính sách của một đảng phái nào đó mà trải rộng ở tất cả mọi
lĩnh vực của đời sống con người và xã hội. Quan trọng hơn cả là
sự phản biện lẫn nhau giữa đội
ngũ những người trí thức liên quan đến những phát minh, phát
kiến, tư tưởng học thuyết chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, luật
pháp…Sự phản biện này chủ yếu diễn ra trong môi trường học thuật, trên
tinh thần khoa học khách quan và được công bố rộng rãi trên các tạp chí,
diễn đàn học thuật, các phương tiện thông tin truyền thông để công chúng
tùy vào sự hiểu biết và mối quan tâm của mình mà tìm hiểu, nghiên cứu…
Trên cơ sở sự phản biện này, các chính khách, các nhà cầm quyền ở các
quốc gia đa đảng sẽ vận dụng, áp dụng vào đường lối xây dựng đất nước
khi họ đắc cử và nắm quyền lãnh đạo (theo từng nhiệm kỳ cụ thể).
Việt Nam là quốc gia độc đảng, chuyên chế và toàn trị. Dĩ nhiên việc
những người trí thức lên tiếng phản biện chính quyền về những chủ trương
chính sách trong việc quản trị quốc gia là vô cùng quan trọng và cần
thiết. Nhưng phải chăng, vì quá chú trọng đến vấn đề này nên không ít
trí thức nước nhà lại rơi vào “cái bẫy phản biện” do chính mình giăng
ra?
Nói khác đi, không khó để chúng ta nhận ra, việc phản biện xã hội của
tầng lớp trí thức Việt Nam thời gian qua, đa phần chỉ chăm chăm vào phản
biện thể chế chính trị, phê phán sự yếu kém của các quan chức lãnh đạo
chính quyền mà cố tình quên đi hoặc làm ngơ trước những trì trệ khác của
xã hội mà trong vai trò, trách nhiệm của người trí thức chính họ chứ
không ai khác đã trực hoặc gián tiếp gây nên.
Một cách chân thành và trung thực nhất chúng ta hãy nhìn lại vai trò của
một bộ phận trí thức trên lĩnh vực Văn Hóa và Giáo dục kể từ khi Việt
Nam mở cửa hội nhập từ 1986 đến nay thông qua các công trình, đề án, dự
án của họ được nhà nước tuyên truyền và phổ biến trong dân chúng. Gần
nhất là vai trò những người tham gia vào công cuộc
“Đổi mới căn bản và toàn diện
giáo dục” với tư cách người trực tiếp thực hiện và phản biện đề án
này ra sao.
Đành rằng giáo dục ở Việt Nam hiện nay trên thực tế chỉ là
“cái vòng tròn nhỏ trong cái vòng
tròn lớn” (Nguyên Ngọc). Về tư tưởng chính trị dĩ nhiên “Đảng ta”
vẫn đang kiểm soát mọi thứ. Dẫu vậy, trong từng phần việc cụ thể như:
xác định mục tiêu chương trình giáo dục, vấn đề biên soạn và thẩm định
nội dung các bộ SGK, hay việc tổ chức hoạt động dạy và học trong nhà
trường, việc đào tạo đội ngũ giáo viên phổ thông ở các trường đại học sư
phạm trên cả nước… đều do đội ngũ trí thức bao gồm các nhà khoa học, nhà
giáo dục trong từng lĩnh vực đảm nhiệm.
Đành rằng lãnh đạo Ban Tuyên giáo của “Đảng ta” vẫn kiểm soát về tư
tưởng chính trị nhưng trong từng phần việc và công đoạn cụ thể họ vẫn
dựa và tham mưu, tham vấn từ những công trình nghiên cứu về khoa học
giáo dục, tư duy và phương pháp của đội ngũ trí thức nước nhà để triển
khai.
Nhà cầm quyền cũng rất kỳ vọng về lần đổi mới này khi đã “chọn mặt gửi
vàng” những “trí thức” mà họ tin tưởng. Nhưng kết quả thì sao? Các bộ
SGK lớp 1, lớp 2 vừa được biên soạn và thông qua theo chương trình giáo
dục mới đã và đang gây thất vọng và phẫn nộ trong xã hội. Tại sao như
vậy? Trách nhiệm này thuộc về ai? Có phải chỉ do nhà cẩm quyền, do thể
chế độc đảng này gây ra hay không? Những cá nhân trực tiếp gây ra sự
thất vọng này đã ứng xử như thế nào trong tư cách của một người trí
thức?
Một vấn đề khác, liên quan đến vấn đề đào tạo Tiến sĩ hay phong học hàm
Giáo sư, Phó Giáo sư thời gian qua. Đây là phần việc cụ thể mà nhà cầm
quyền cũng dựa trên sự tham mưu và tư vấn từ đội ngũ trí thức nước nhà
để triển khai. Khách quan mà nói, quy trình đào tạo Tiến sĩ và phong hàm
PGS, GS ở Việt Nam về cơ bản phải qua rất nhiều vòng và cũng tương đối
chặt chẽ nhưng tại sao chất lượng của đội ngũ này chưa bao giờ thôi là
đề tài châm biếm, giễu cợt của xã hội mỗi khi nhắc đến?
Về vấn đề này, theo chúng tôi trước hết cũng phải nhìn nhận lại vai trò
và trách nhiệm của chính đội ngũ trí thức nước nhà trong tư cách những
nhà khoa học, nhà giáo dục. Thực tế là, có không ít người sau khi nhận
ra những bất cập trong quy trình đào tạo Thạc sĩ, Tiến sĩ; điều kiện để
phong học hàm PGS, GS nên đã đề nghị ngành giáo dục phải siết chặt và
nâng cao tiêu chuẩn cho phù hợp với “thông lệ quốc tế”… Thế nhưng, đáng
buồn thay, trong nhiều trường hợp chính họ chứ không phải ai khác, trong
tư cách người hướng dẫn hoặc phản biện đã “dễ dãi” thông qua các luận
văn, luận án, công trình khoa học kém chất lượng; gây ra cảnh “vàng thau
lẫn lộn”. Một số “cây đa cây đề” ngoài miệng thì lên án, mỉa mai trình
độ của các quan chức lãnh đạo trong bộ máy công quyền nhưng nếu quan sát
kỹ sẽ thấy cũng chính họ đã bỏ phiếu thông qua để cấp bằng và phong học
hàm cho chính các quan chức kia. Đây là gì nếu không phải là sự suy đồi
và tha hóa của của một bộ phận trí thức ở phương diện đạo đức nghề
nghiệp, đạo đức khoa học vì đã “nói một đằng làm một nẻo”, rất không
trung thực?
Đến đây, có thể nói, phản biện xã hội hoàn toàn không phải chỉ găn với
phản biện chính trị, phản biện thể chế, phản biện các chính khách cầm
quyền. Hay một số người thậm chí còn đồng nhất hai vấn đề này khi lên
tiếng công kích những cá nhân thường ngày lặng lẽ, âm thầm làm việc
chuyên môn, ít khi lên tiếng phản biện nhà cầm quyền trên các phương
tiện truyền thông.
Việc đồng nhất vấn đề phản biện xã hội với phản biện thể chế chính trị
không những thu hẹp nội hàm và ý nghĩa của khái niệm này mà còn vô tình
hạ thấp vai trò và trách nhiệm của tầng lớp trí thức ở các lĩnh vực
khác. Đây là nhận thức sao lầm và nguy hiểm. Tiếc thay, lại là điều mà
không ít trí thức hiện nay ở Việt Nam vướng phải.
Một nhà văn viết ra tác phẩm với tư tưởng mới mẽ, mang đến cho độc giả
một sự sảng khoái về xúc cảm thẩm mỹ cũng là đang làm cái việc phản biện
xã hội rồi. Bởi một suy nghĩ mới, ý tưởng mới, lối viết mới tự bản thân
nó là đã phản biện lại lối nghĩ, lối viết cũ của chính anh ta hay những
nhà văn trước đó.
Tương tự như thế là với nhà khoa học, nhà giáo dục,.. Những công trình,
những phát minh, những sáng kiến khoa học hay việc giảng dạy, truyền thụ
của họ nếu giúp cho thế hệ trẻ ngày một trưởng thành hơn về tư duy, nhận
thức, lối hành xử, ứng xử cao đẹp trong cuộc sống như thế cũng là đang
phản biện lại sự trì trệ và xấu xa trong xã hội.
Nếu Ngô Bảo Châu không chứng minh Bổ đề cơ bản thì liệu có mấy người
trong nước biết đến? Nếu không được trao giải Fields thì tiếng nói phản
biện của ông (nếu có) liệu có được nhà cầm quyền tôn trọng và lắng nghe?
Vai trò và vị trí của người trí thức trong xã hội trước hết phải được
đánh giá như thế chứ không phải và không nên chỉ nhìn ở việc anh ta có
lên tiếng phản biện lại nhà cầm quyền hay không?
3. Tiểu kết
Có thể thấy, thời gian qua, chính cách nghĩ có phân dễ dãi khi đồng nhất
vấn đề “phản biện xã hội” với phản biện hay thậm chí phê phán thể chế
chính trị độc đảng ở Việt Nam đã làm cho không ít người trở nên ảo
tưởng. Có người giờ đây, dù chẳng chẳng học hành gì, chẳng có thành tựu
gì nhưng cũng lên tiếng “phản biện” chính quyền rất máu lửa để được xã
hội “phong hàm trí thức”. Thậm chí, chỉ cần lên mạng xã hội “treo” vài
ta tút mắng chửi, công kích chính quyền bất kể đúng sai là được phong
thành nhà dân chủ, trí thức cấp tiến, được cộng đồng mạng tung hô hết
lời.
Chúng ta không phủ nhận một xã hội muốn phát triển theo hướng văn minh
cần có tiếng nói phản biện của thành phần trí thức. Dẫu vậy, người trí
thức trước khi phản biện cần phải biết phản tư, phải tự soi rọi lại
chính mình, tự vấn lương tâm mình.
Sự tự vấn này rất quan trọng vì sẽ giúp cho những người trí thức đang ra
sức đấu tranh cho các quyền tự do, dân chủ trong xã hội không rơi vào
cái bẫy của sự độc đoán và ảo tưởng – vấn đề mà bản thân anh luôn miệng
phản biện lại nhà cầm quyền. Bởi suy cho cùng bản thân anh cũng là một
cá thể góp phần làm nên cộng đồng và xã hội này.
Ở phương diện khác, là trí thức, điều quan trọng và trước hết anh phải
trung thực với bản thân. Trung thực để nhìn nhận những việc làm của mình
trong tư cách những nhà khoa học, nhà văn, nhà giáo, nhà báo, nhà văn
hóa, nhà nghệ sĩ… Những việc làm ấy có đúng đắn không, đã tác động và
ảnh hưởng như thế nào đối với xã hội cả mặt tích cực lẫn tiêu cực?
Tóm lại, sự suy đồi và xuống cấp về đạo đức, văn hóa ở xã hội Việt Nam
hôm nay không phải chỉ do “Đảng ta” mà còn do chính đội ngũ trí thức
nước nhà ít nhiều đã trực hoặc gián tiếp gây ra. Những người trí thức
hôm nay nếu không dũng cảm thừa nhận trách nhiệm của mình để thay đổi,
ngược lại chỉ chăm chăm phản biện và đổ lỗi cho ngoại giới, cho tha nhân
là không trung thực với bản thân, và nhất là đang vô tình tự hạ thấp
chính mình, giới mình.
Nói như Giáo sư Ngô Bảo Châu là: người trí thức
“có vai trò gây sức ép lên người
lãnh đạo nhưng cũng như lãnh đạo anh ta không độc quyền chân lý”.
Trí thức mà độc quyền chân lý, không dũng cảm chịu trách nhiệm cho những
sai lầm của bản thân cũng nguy hiểm không khác gì những chính trị gia,
các nhà lãnh đạo độc tài mà anh ta đã lên tiếng phản biện và phê phán.
Q.H.N
CT, 05/10/2021
---
Chú thích nguồn:
[1]: Tạ Duy Anh – “Trí thức và
tiếng nói phản biện”.
https://www.facebook.com/profile.php?id=1160946631
[2]: Ngô Bảo Châu
(trả lời phỏng vấn báo Tuổi trẻ) –
“Giáo sư Ngô bảo Châu: Bạn trẻ
vẫn đầy niềm tin tương lai”.
https://tuoitre.vn/giao-su-ngo-bao-chau-ban-tre-van-day-niem-tin-tuong-lai-474615.htm
|