|
BÁO ĐỘNG Ở HỘI AN
Tôi bắt chước anh Nguyễn Sự. Anh Sự được mời đi dự ra mắt chương trình
hoành tráng ‘’Ấn tượng Hội An’’, anh từ chối.
Ở cương vị anh và lại ở ngay Hội An, ai cũng có thể hiểu cử chỉ đó của
anh, mặc dầu anh đã về hưu, là một thái độ rõ ràng, dứt khoát. Nhưng mấy
hôm sau anh lặng lẽ mua vé hai vợ chồng cùng đi xem, ‘’để cho biết họ
thật sự làm gì ở đấy, rồi mình có nói gì mới có căn cứ mà nói chớ’’, anh
bảo.
Cũng là một cách ứng xử của anh. Mấy năm trước, khi còn đương chức, anh
đã từng lên tiếng về cái cồn đất nằm giữa sông Hoài (tức sông Thu Bồn
đoạn chảy qua Hội An) này rồi. Đó là một cái cồn đất gần gũi và quen
thuộc đối với người Hội An, đến nổi nó không có tên, cứ gọi là cồn bắp
thì ai cũng biết, xưa nay chuyên trồng bắp ngô ngon nổi tiếng người ta
bảo vì chất đất phù sa chỉ nơi ấy có, du khách đến Đà Nẵng sáng sáng
nghe có người đội nón đạp xe rao đặc giọng Quảng ‘’Bắp đây! Bắp đây!’’
chính là món đặc sản thấm đẫm hương vị từ cồn đất này người Hội An lụm
cụm đạp xe 30 cây số ra mời dân Đà Nẵng và khách thập phương đấy. Một
cái cồn đất thật đẹp, thật Hội An.
Hội An là vậy đấy, nhỏ nhoi, hiền lành, nhẹ nhàng, tinh tế, từ mấy
trăm năm nay, qua bao triều đại và binh lửa, sự kỳ lạ và anh hùng
của Hội An chính là ở chỗ nó vẫn là như thế, không lay chuyển, không
biến chất, cũng hiện đại hóa theo thời đại như người ta chứ, nhưng hiện
đại hóa mà cứ độc đáo cổ xưa, độc đáo Hội An và biết cách giải quyết mối
quan hệ đó một cách nhẹ nhàng, tự nhiên như không suốt lịch sử dài. Tôi
dám nói rằng đó là một thứ bản lĩnh mà chỉ Hội An riêng có, được rèn
luyện qua từng trải lâu dài. Không phải ngẫu nhiên mà Hội An là nơi đầu
tiên ở nước ta đón tiếp các thương gia đến từ phương Tây và đã đón tiếp
rất thành công; không phải ngẫu nhiên mà thời các chúa Nguyễn Hội An đã
được tổ chức cai quản như một đặc khu kinh tế với những tô giới Nhật và
Hoa tự quản, sớm hơn Macau, Hồng Kông đến những vài ba trăm năm; cũng
không phải ngẫu nhiên mà trong thời thuộc Pháp Hội An, chứ không phải Đà
nẵng, là trung tâm văn hóa của Quảng Nam ...
Đến với một vùng đất và người như vậy, chạm vào nó, dù anh là chuyên gia
‘’cha đẻ của ngành nghệ thuật thực cảnh’’ nổi tiếng ở những đâu đâu, là
người được coi cố vấn sử học hoạt ngôn có tiếng, là kiến trúc sư không
biết được ai phong là nhà ‘’Hội An học’’ … thì anh đều phải hết sức thận
trọng, rất khiêm nhường, lắng nghe mà học, chứ đừng vội đem những thứ
mình tưởng văn minh tân thời đến dạy cho dân u muội ở đây. Hội An rất
đẹp, mà đã là người làm nghệ thuật thì tất phải biết, cái đẹp bao giờ
cũng mong manh, càng đẹp càng mong manh. Hội An lại rất nhỏ, đã quá đẹp
lại quá nhỏ, nên càng rất dễ bị tổn thương. Chỉ cần một chút thô bạo và
ngu dốt, là tai họa rồi.
Và Hội An là một tổng thể gắn kết và hoàn chỉnh, có phố cổ lại là một
thứ phố cổ đặc biệt trong đó con người hiện đại đang sống hằng ngày, có
sông lớn giàu phù sa bồi thành nhiều cồn đất phì nhiêu, có nhiều nhánh
sông nhỏ lượn quanh các xóm làng cho nên chừng như đi đâu, ngồi chỗ nào
cũng gặp sông nước, có những cánh đánh đồng xanh rờn tha hồ vi vu mà tôi
biết nhiều năm qua Hội An đã quyết liệt giữ đến từng tấc đất chống lại
mọi sức ép nhất thiết không cho đô thị hóa. Mất những cánh đồng đó thì
cũng không còn Hội An. Mất những cồn bắp rất đẹp giữa sông kia thì cũng
vậy …
Cái gọi là chương trình ‘’Ấn tượng Hội An’’
chiếm đúng một cồn đất như vậy. Càng nguy hiểm vì đây là cồn đất rất gần
phố cổ. Đứng ở cầu Cẩm Nam, tức ngay cuối chợ Hội An nhìn xuống tưởng
chỉ cần với tay ra là có thể chạm vào những khối bê tông họ đang ngang
nhiên hỗn hào dựng trên cồn. Vâng, bê tông và bê tông. Bắt đầu là một
tập đoàn lớn, tên là Gami, đến từ Hà Nội. Cũng như mọi tập đoàn, họ rất
nhạy cảm với đất, nhất là đất Hội An đang thành vàng. Bấy giờ, năm 2005,
anh Sự đang còn đương nhiệm, anh không đồng ý khi họ đòi nâng cốt khu
cồn đất này lên mấy mét, anh cũng quy định rõ trên cồn đất này chỉ được
xây dựng nhỏ trong phạm vi 15% diện tích, còn lại phải giữ nguyên canh
tác nông nghiệp. Cũng quy định chặt chẽ cầu bắc từ phía Cẩm Nam sang cồn
phải là cầu gỗ thô sơ, tuyệt đối không được xây cầu bê tông …
Giằng co cho đến năm 2011, rồi 2015 thì có quyết định đình chỉ và thu
hồi đất … Nhưng rồi anh Sự nghỉ hưu.
Năm 2016, như trò ảo thuật, thoắt một cái, như đã phục sẵn ở đâu đó tứ
lâu rồi, máy móc ồ ạt đổ đến, tàu bè chen chúc, cần cẩu cao nghễu mọc
lên, thi công khẩn trương, không phải 15% mà 100%, đồng ngô nổi tiếng
quét sạch bong, cốt trước đây nâng lên một mét đã quyết không cho, nay
từ cao trình tự nhiên dưới 13,5 mét vọt lên 16,5 mét, trở thành không
phải một đống mà một bức thành bê tông khổng lồ chắn giữa dòng chảy con
sông Thu Bồn vốn nổi tiếng hung dữ về mùa lũ. Dựng lên một khối bê tông
25.000 mét vuông chắn giữa dòng sông lũ dữ, hậu quả thế nào, ai cũng có
thể biết.
Tôi ở Hội An đã lâu, tôi biết chưa mùa lũ nào anh Sự không lao ra giữa
dòng nước dữ cứu dân. Và có lẽ Hội An là nơi duy nhất suốt nhiều chục
năm không có người chết vì lũ. Nhưng còn từ nay về sau với sự thể
này?.... Anh Sự đã kiên quyết chống lại. Dự án tạm dừng … Nhưng anh Sự
nghỉ hưu. Mọi sự lại đâu vào đó. Có phải tất yếu? Chẳng lẽ cứ phải chịu
là tất yếu? Cái xấu, cái ác lẻn đi bằng con đường nào vậy? Tôi thử tìm
hỏi, người ta cười chua chát, đưa ngón tay chỉ lên trên. Cũng có người
không cần che giấu, họ không chỉ lên trên, họ chỉ ngang.
Ngày 18/3 vừa rồi cái chương trình ‘’Ấn tượng Hội An’’ qui mô
đó đã khai trương rầm rộ trên cồn đất đã thành cồn bê tông nọ. Tuy, theo
tờ bướm giới thiệu của họ, mọi sự con chưa xong, trong số 14 công trình
xây dựng mới chỉ có cái gọi là Khu biểu diễn nghệ thuật thực cảnh hoàn
thành, 13 cái còn lại đang tiếp tục xây. Mà đã có thể hình dung; thay
thế cho cái cồn bắp giản dị và thơ mộng vốn là một phần nối dài tự nhiên
và gắn kết của phố cố Hội An, khiến cho Hội An gần gũi đến độc đáo với
vẻ vừa phố vừa quê, vừa rất hòa nhập với thế giới vừa rất Việt, êm, nhẹ
như không …, nay là một thứ thành phố cổ giả vụng về và lòe loẹt đứng
trên một đống bê tông nghênh ngang chình ình giữa sông. Người đã ít
nhiều quen biết Hội An chỉ cần đi qua trên bờ phía Cẩm Châu hay phía Cẩm
Nam thoáng nhìn đã thấy gai mắt. Và nhói lòng. Cho Hội An.
Tôi không được giấy mời đi dự khai trương như anh Sự, nhưng bắt chước
anh Sự mấy hôm sau tôi cũng mua vé đi xem. Nhất là sau khi đọc một bài
báo ngắn trên Thanh Niên online
chạy cái tít rất hồ hởi: ‘’Ký
ức Hội An, vừa công diễn đã đạt liền hai kỷ lục Việt Nam’’. Hai kỷ
lục gì vậy? Bài báo ghi rõ:
‘’Kỷ lục
Sân khấu ngoài trời lớn nhất Việt Nam và Chương trình biểu diễn nghệ
thuật thường nhật có số lượng diễn viên tham gia đông nhất Việt Nam’’.
Thanh Niên Online còn khoe thêm: ‘’Ký ức Hội An có kinh phí đầu
tư lớn với ê-kíp sáng tạo hùng hậu bậc nhất Việt Nam (Lẽ ra phải thêm
một kỷ lục nữa chứ!). Toàn bộ thiết bị âm thanh ánh sáng, kỹ thuật kỹ
xảo đều hiện đại và tinh xảo, sân khấu thực cảnh quy mô lớn nhất từ
trước tới nay’’ (Lại kỷ lục nữa!) Rất to lớn, rất hùng hậu, rất hiện
đại, rất tinh xảo, rất nhiều tiền, đều nhất, đều kỷ lục!
Thú thật, cảm giác đầu tiên của tôi là: thôi rồi Hội An!
Tôi cố ngồi xem một tiếng rưởi đồng hồ. Và kinh ngạc về sự nghèo nàn và
thô kệch của cái gọi là chương trình nghệ thuật thực cảnh ấy. Chẳng lẽ
‘’ê kíp sáng tạo hùng hậu nhất việt Nam’’ lại không tìm được gì hơn
ngoài cái mô típ cũ rích vọng phu chờ chồng hóa đá, lại là vọng phu chờ
chồng hóa đá ở Hội An, chuyên gia lịch sử nào cố vấn cho đạo diễn mời từ
tận bên Tàu qua vậy? Rồi
người Hội An dồn lồng đèn lại để tạo ánh sáng cho anh chồng lạc hướng
ngoài biển khơi biết lối mà tìm đường về, chuyện bịa thì cũng được thôi
nhưng bịa đến thế thì quá thô kệch, xa lạ đến nhố nhăng, buồn cười với
hình ảnh lồng đèn Hội An.
Nên nhớ ở Việt Nam vọng phu bao giờ cũng ngồi cô đơn trên ngọn núi cao
để mòn mõi ngóng ra khơi xa, đến hóa đá, hình ảnh bi thiết mà cao cả;
đâu có lếch thếch lội lõm bõm dưới sông cạn chưa đến gối để rồi hóa đá
thành người mò cua thảm hại làm vậy! Họa chăng chỉ có cái cảnh kỷ xảo rẻ
tiền anh chàng chinh phu bay vút từ trên cánh buồm lớn xuống với người
chinh phụ đã hóa đá đứng còng lưng một cách vụng về dưới sông cạn còn có
thể làm lóa mắt mấy bà cụ già ở quê lần đầu ra phố coi xiếc …
Cuộc diễn lớn được mệnh danh là ‘’Ấn tượng Hội An’’ với sân
khấu thực cảnh được quảng cáo là rất tân kỳ mới nhập khẩu từ tận bên Tàu
về, còn chương trình cụ thể hôm nay có tên là ‘’Ký ức Hội An’’. Mà tìm
mãi, chẳng thấy tí Hội An nào. Chắc vị cố vấn lịch sử uyên bác quá biết
Hội An không hề có đám cưới Huyền Trân với Chế Mân để chưng con voi
không lồ ra, và kiểu chợ nổi rộn ráng trăm thứ quả ngon lành là đặc sản
của Cái Răng miền Tây Nam bộ, chứ Hội An thì nét đẹp vui mỗi sáng là
những gánh rau Trà Quế thơm không đâu thơm bằng các bà các chị
gánh chạy dìu dặt
trên các đường quê kia …
Tôi có hỏi cảm tưởng anh Sự, anh chỉ hạ hai chữ: trọc phú! Rất có ý
nghĩa: văn hóa trọc phú ồn ào, khoa trương mà trống rỗng. Đặc điểm của
văn hóa trọc phú là hình thức, hợm hĩnh và thô kệch, lấy kỷ xảo che cho
sự nghèo nàn, ở đây có khá đầy đủ những thứ đó. Đều ngược với thị hiếu
văn hóa nhỏ nhẹ, tinh tế Hội An. Cách đây mấy năm, có lần chúng tôi thử
ngồi bàn với nhau về đặc trưng của văn hóa Hội An. Có một ý kiến rất
đáng chú ý: người Hội An, do từng trải trong lịch sử nên là người rất có
ý thức về sự chừng mực, người Pháp gọi đấy là sens de la mesure. Đúng ra
sens de la mesure phải dịch là
cảm quan về sự chừng mực (chứ
không phải ý thức. Cảm quan
là cái sâu hơn lại tự nhiên hơn ý thức), tức là cái do từng trải, lịch
lãm mà có được, tự mình biết, tự minh cảm thấy như thế mới là phải, như
thành bản năng, không diễn đạt được thành lời, không bài bản nào quy
định, không sách nào dạy được, biết đến chừng nào là đủ, là vừa, là đẹp,
ít quá thì chưa ‘’tới’’, nhiều quá nữa thì thành lố, thành sếnh. Hội An
rất kỵ cái to, cái lố, cái sếnh. Cũng là một thứ hiền minh. Đến xứ hiền
minh này, hãy coi chừng !
‘’Ấn tượng Hội An’’ đang là một tai họa văn hóa cho thành phố này. Và
chắc chắn sẽ không chỉ dừng lại ở văn hóa.
Tôi báo động.
Nguyên Ngọc
|