|
Voi Mỹ
vào cửa hàng đồ sứ
Nguyễn
Quang Dy
Khi Tổng thống Donald Trump bước lên máy bay
Air Force One để đến thăm năm thủ đô Châu Á trong 11 ngày (như một kỷ
lục), những người trong cuộc cũng như các nhà quan sát bên ngoài chắc
đều cảm thấy hồi hộp như đang xem con voi lớn vào cửa hàng đồ sứ. Ông
Trump sẽ đọc diễn văn (được chuẩn bị) tại diễn đàn APEC, nhưng ông cũng
có thể phát biểu tùy hứng (ngoài chuẩn bị) tại các cuộc gặp song phương
khác. Liệu ông Trump có thể nói hay làm gì để làm yên lòng các lãnh đạo
Châu Á đang lo ngại, hay sẽ làm cho họ lo ngại hơn? Tại sao ông Trump
đến Manila dự Thượng đỉnh ASEAN nhưng lại không dự Thượng đỉnh Đông Á?
Tại sao cô Ivanka không đi Châu Á cùng với ông, và tại sao bà Melania
không đến Việt Nam? Tại sao trong đoàn tùy tùng đông đảo không có
Mark Zuckerberg (của Facebook), Tim Cook (của Apple) và Satya Nadella
(của Microsoft)? Liệu chuyến thăm dài
nhất của một tổng thống Mỹ sẽ thành công như người ta mong đợi, hay chỉ
là một dịp để “học hỏi kinh nghiệm”?
Bối
cảnh bất ổn
Sau gần một năm cầm quyền, chính quyền Trump vẫn chưa định hình được
chính sách châu Á và Biển Đông. Có thể do chia rẽ giữa các phe trong
chính quyền, hay do ông Trump cam kết vì “America First” nên bỏ rơi châu
Á (rút khỏi TPP). Tình trạng lộn xộn “trống đánh xuôi kèn thổi ngược”
làm các nước châu Á nhận được những tín hiệu trái ngược về cách Mỹ tiếp
cận Trung Quốc. Trong khi Steve Bannon (chief advisor), Robert
Lighthizer (trade representative), và Peter Navarro (director of trade
council) thích đe dọa chiến tranh thương mại, thì Jared Kushner (senior
advisor) muốn tiếp cận mềm dẻo với Bắc Kinh, còn John Kelly (Chief of
Staff) cho rằng Trung Quốc không phải là đối thủ cạnh tranh, mà chỉ là
“một cường quốc khác”. Có người nói rằng Nhà Trắng đã biến thành trung
tâm “đào tạo người lớn”.
Trong khi đó, James Mattis và Rex Tillerson
muốn đề cập đến một tầm nhìn truyền thống hơn về vai trò của Mỹ ở châu
Á, dựa trên quan hệ đồng minh do Mỹ lãnh đạo, theo ý tưởng về một “khu
vực Ấn Độ-Thái Bình Dương tự do và cởi mở”. Năm 2007,
ông Shinzo Abe đã đề xuất ý tưởng này nhằm liên kết bốn cường quốc Châu
Á-Thái Bình Dương là Mỹ, Nhật, Ấn độ, và Úc. Mười năm sau tại
APEC summit 2017, ông Trump có cơ hội nói rõ hơn về một tầm nhìn toàn
diện về một “khu vực Ấn Độ-Thái Bình Dương tự do và cởi mở ” mà các cố
vấn chủ chốt của ông đề xuất. Theo
McMaster, “chuyến đi này là một cơ hội tốt để chứng tỏ sự cam kết của Mỹ
và chính quyền Trump đối với khu vực Ấn độ-Thái Bình Dương”.
(What
China Wants From Trump,
Mira
Rapp-Hopper,
Foreign
Affairs, November 7, 2017).
Sự trỗi dậy hung hãn của Trung Quốc (cả về quân sự và kinh tế) cùng với
tầm nhìn “America first” của Trump, đang đe dọa an ninh khu vực và lợi
ích sống còn của các nước nhỏ hơn tại Biển Đông. Môi trường địa chính
trị bất ổn này chính là bối cảnh thúc đẩy Ấn Độ “xoay trục” sang phía
Đông và sẵn sàng tham gia “Đối thoại Chiến lược Bốn bên” (QSD) như ông
Shinzo Abe đã đề xướng. Đáng tiếc lúc đó người Nhật chưa sẵn sàng ủng hộ
việc sửa đổi hiến pháp (điều 9) để tái vũ trang, và người Úc (dưới thời
thủ tướng Kevin Rudd) đã quyết định rút khỏi cơ chế đối thoại này vì lo
sợ Trung Quốc phản ứng. Nhưng các nước càng sợ và lùi bước thì Trung
Quốc càng lấn tới. Sắp tới đây, Trung Quốc sẽ đưa tàu nạo vét khổng lồ
(Tiankong dredger) đến Hoàng Sa để tiếp tục thay đổi thực địa, thách
thức Mỹ và đồng minh.
Gần đây, chính quyền Trump càng bê bối do
Robert Mueller tăng cường điều tra sự dính líu
của Nga vào tranh cử năm 2016, nên họ cần một thành tích ngoại giao.
Người Việt Nam vẫn lo ngại ông Trump có thể mặc cả với Trung Quốc để đối
phó với Bắc Triều Tiên, làm phương hại đến lợi ích an ninh tại Biển
Đông. Từ lâu, Bắc Kinh vẫn gạ gẫm Washington về “quan hệ nước lớn kiểu
mới” theo mô hình quan hệ G-2. Các nhà ngoại giao Trung Quốc đã vận động
hành lang để tiếp cận trung tâm quyền lực Nhà Trắng qua quan hệ gia
đình. Theo Bill Hayton (BBC), “Chính quyền Trump chứng tỏ rằng họ hoặc
không hiểu hoặc không quan tâm đến bạn bè và đối tác tiềm năng ở Đông
Nam Á để bảo vệ họ trước Trung Quốc.”
(The
Week Donald Trump Lost the South China Sea,
Bill Hayton, Foreign Policy, July
31, 2017).
Ám ảnh
Bắc Triều Tiên
Chắc Bắc Triều Tiên sẽ ám ảnh đầu óc ông Trump
trong suốt chuyến đi Châu Á dài ngày, đặc biệt là tại Tokyo, Soul, và
Beijing. Theo Michael Green (phó chủ tịch CSIS), “một trong những mục
tiêu chính của chuyến đi là để gây sức ép với Bắc Triều Tiên”. (Press
Briefing on President Trump’s Trip to Asia,
CSIS, 1/11/2017). Tuy đó là việc “cấp
thiết”, nhưng những lợi ích lớn hơn của Mỹ ở Châu Á sẽ trường tồn và
vượt ra ngoài cuộc khủng hoảng tên lửa Bắc Triều Tiên hiện nay cũng như
chế độ Kin Jong-un tại Bình Nhưỡng. Sẽ là một sai lầm và tai họa, nếu
ông Trump bị ám ảnh thái quá bởi mối đe dọa của Bắc Triều Tiên (như bị
blackmail) mà coi nhẹ nguy cơ lớn hơn từ Trung Quốc, và khủng hoảng an
ninh tại Biển Đông.
Có ba kịch bản về chiến tranh. Thứ nhất là bảo vệ nước Mỹ và đồng minh
khi bị tấn công. Thứ hai là ngăn chặn Bắc Triều Tiên định tấn công Mỹ.
Thứ ba là một cuộc chiến tranh phòng ngừa (preventive war). McMaster đã
tuyên bố Mỹ sẵn sàng chiến tranh nếu ngoại giao thất bại, và Washington
đã điều ba nhóm tàu sân bay tới khu vực. Nhưng tổng thống Trump sẽ giải
thích lập trường này thế nào? Liệu ông có thể đề cập đến chiến tranh
phòng ngừa khi Nhật và Hàn Quốc chưa sẵn sàng tham gia? Trong khi đó Bắc
Triều Tiên vẫn theo đuổi chiến lược “tách đôi” bằng đe dọa làm
Washington sợ bị tấn công nên không dám bảo vệ Nhật và Hàn Quốc. Chiến
lược hù dọa “bên miệng hố chiến tranh” này nhằm làm Mỹ mất thăng bằng.
Có lẽ thành công của chuyến thăm là Tổng thống Mỹ đã có mặt tại Châu Á.
Người ta nói rằng ở Châu Á, chỉ cần có mặt là đã thành công (tới 80%).
Còn ông ấy làm gì là chuyện khác, vì chưa biết chắc sẽ thế nào (much in
doubt). Trong khi tại Tokyo, Soul, và Beijing, việc đối phó với Bắc
Triều Tiên là quan tâm chính, thì tại Đà Nẵng và Hà Nội quan tâm chính
chắc là Biển Đông và tầm nhìn của ông Trump về “khu vực Ấn Độ-Thái Bình
Dương tự do và cởi mở” (để thay thế chính sách “Xoay trục sang Châu Á”
của ông Obama). Nhiều người ở khu vực đang nóng lòng đợi xem ông Trump
sẽ đưa ra tầm nhìn mới để “xoay trục” thế nào. Tại Tokyo, chắc ông Trump
đã tham khảo ông Abe vì tầm nhìn này là ý tưởng của ông ấy.
Nhưng người ta vẫn chưa rõ ý tưởng về một “khu vực Ấn Độ-Thái Bình Dương
tự do và cởi mở” là một chiến lược nhất quán để “xoay trục” hay chỉ là
một khẩu hiệu. Vì ông chủ Nhà Trắng là một người tính khí thất thường
khó đoán (unpredictable), nên “trục người lớn” phải làm nhiệm vụ “kiềm
chế” và điều hành, nhưng tùy từng vấn đề và tùy lúc (như một sàn chứng
khoán). Dường như họ vẫn chưa thuyết phục được ông chủ Nhà Trắng phải
quan tâm đến Trung Quốc (là cái gốc) nhiều hơn Bắc Triều Tiên (là cái
ngọn), và chưa thuyết phục được ông Trump dự Thượng đỉnh Đông Á (là nơi
thảo luận vấn đề Biển Đông). Hy vọng họ thuyết phục được ông Trump mặc
áo do nước chủ nhà phát để chụp ảnh kỷ niệm.
Tại
các cửa hàng đồ sứ
Tại Tokyo, nơi chuyến thăm châu Á bắt đầu, ông Trump đã khẳng định vai
trò của Mỹ, “không ai, không nhà đôc tài nào, không quốc gia nào được
coi nhẹ quyết tâm của Mỹ”. Trump cũng khẳng định vai trò của Nhật là một
“đối tác quý giá” và “đồng minh cốt yếu” của Mỹ. Đặc biệt Trump khẳng
định cam kết của Mỹ và liên minh Mỹ-Nhật đối với “khu vực Ấn Độ-Thái
Bình Dương”. Trump cuối cùng đã thấy sự cần thiết phải hợp tác an ninh
Mỹ-Nhật, làm cho hiệp ước an ninh chung giữa hai nước “đột nhiên sống
lại” như một “yếu tố sống còn” trong chính sách đối ngoại của Mỹ. Trump
nói, “Tôi tin là chưa bao giờ quan hệ
chặt chẽ như vậy”…“Mỹ và Nhật gắn kết 100%”…“Tôi phấn khích đến thăm
Nhật trước tiên”. Và cuối cùng, để bày tỏ tình cảm thân mật, ông Abe đã
tặng ông Trump món quà lưu niệm là cái mũ bóng chày với dòng chữ đầy ẩn
dụ, “Donald and Shinzo: Make Alliance Even Greater”.
(Japan Knows How to Pet the
Donald, Orville Schell, Foreign Policy, November 7, 2017).
Nếu tại Tokyo, ông Abe đã vận dụng tối đa “ngoại giao cá nhân” (personal
diplomacy) ngay từ khi ông Trump mới đắc cử, để lấy lòng một tổng thống
có tính khí thất thường, và tranh thủ “trục người lớn” trong Nhà Trắng,
thì tại Beijing ông Tập cũng không chịu thua kém, nhưng với một phong
cách ngoại giao khác (và động cơ khác).
Tại đây, ông vua bất động sản Mỹ đang “thực
tập” làm tổng thống gặp lại hoàng đế Trung Hoa vừa đăng quang. Hai
nguyên thủ đứng đầu hai đế chế mạnh nhất hành tinh, là một “cặp đôi kỳ
quặc” (không hoàn hảo). Dường như họ là hai người máy thuộc hai thế hệ
khác nhau, được lập trình và chạy bằng hai hệ điều hành khác nhau. Điều
nguy hiểm là họ đang tranh giành ngôi bá chủ thế giới.
Còn Việt nam thì sao? Cách đây hơn nửa thế kỷ, người dân Đà Nẵng đã ngơ
ngác chào đón những người lính Mỹ đầu tiên đổ bộ lên bãi biển Non Nước
(China beach). Tuần này, người dân Đà Nẵng lại ngơ ngác chào đón một
cuộc đổ bộ khác của gần 10.000 khách quý đến dự APEC. Có người nói Đà
Nẵng phải trải qua hai cơn bão liên tiếp: bão Damrey và bão APEC. Hậu
quả của bão Damrey tại miền Trung đã rõ (27 người chết), nhưng kết quả
của APEC vẫn còn chưa rõ. Thượng đỉnh APEC giống như một gánh xiếc khổng
lồ với 21 diễn viên là nguyên thủ các quốc gia thành viên (trong đó có 7
siêu sao) chiếm tổng cộng 39% dân số
thế giới, 59% GDP toàn cầu, và 48% thương mại quốc tế. Việt Nam đã tham
gia APEC gần 20 năm nay, nhưng kinh tế Việt Nam vẫn tụt hậu. APEC và
ASEAN không phải là cứu cánh.
Ông Trump sẽ là siêu sao số một tại APEC Đà Nẵng. Việt Nam là nước Đông
Nam Á đầu tiên Trump đến thăm, và ông ấy là tổng thống Mỹ đầu tiên thăm
Việt Nam trong năm đầu. Sang năm 2018, lần đầu tiên tàu sân bay Mỹ sẽ
đến thăm Cam Ranh như một cử chỉ “tượng
trưng” cho hợp tác quốc phòng, và một dấu hiệu (lần đầu tiên) Việt Nam
hết rụt rè (nhưng vẫn chưa hết đu dây). Sau khi Philippines (dưới thời
Duterte) xoay trục sang Trung Quốc thì Việt Nam bỗng nhiên trở thành đối
tác chính của Mỹ, như một nước ở “tuyến đầu” để đối phó với bành trướng
quân sự của Trung Quốc tại Biển Đông. Hy vọng tầm nhìn chiến lược của Hà
Nội song trùng với tầm nhìn mới của Washington về “khu vực Ấn Độ-Thái
Bình Dương tự do và cởi mở”. Tuy
người Việt cần học hỏi người Nhật về ngoại giao cá nhân để lấy lòng ông
Trump (và các cố vấn chủ chốt), nhưng đừng ngộ nhận mà quên bài học
xương máu trong quá khứ. Giữa ông Tập và ông Trump không ai đáng tin hơn
ai (ngoài tin vào chính mình).
Mỹ lại
xoay trục
Theo CSIS, có ba trụ cột để Mỹ xoay trục sang Châu Á. Trụ cột thứ nhất
là về an ninh (như “sáng kiến an ninh hàng hải” để năng cao năng lực).
Trụ cột thứ hai là về kinh tế. Sau khi ông Trump quyết định rút khỏi
TPP, trụ cột này đã mất, không có gì thay thế. Trụ cột thứ ba rộng lớn
hơn, tập trung vào Đông Nam Á, bao gồm ASEAN và Thượng đỉnh Đông Á. Ông
Trump không dự Thượng đỉnh Đông Á sẽ làm phương hại động lực ngoại giao
tại đây. Michael Green cho rằng ông Trump đã từng lắng nghe ông Abe tại
Mar-a-Lago. Hy vọng sau chuyến đi này, chính quyền Trump sẽ bắt đầu điều
chỉnh chính sách Châu Á.
Gía trị của chuyến đi Châu Á lần này là giúp tổng thống hiểu tại sao
Châu Á lại quan trọng như vậy. Hy vọng đây là điều ông Trump đang nhận
ra. Cách đây khoảng hai tuần, Ngoại trưởng Rex Tillerson đã đến CSIS nói
chuyện. Ông đã dùng thuật ngữ “kinh tế chụp giật” (predator economics)
để nói về cách người Trung Quốc đang triển khai các dự án hạ tầng rất
lớn (cho “Một Vành đai Một Con đường”) với những thỏa thuận tài chính
làm phương hại các quy chuẩn quốc tế. Đã đến lúc Mỹ phải có chiến lược
đối phó với Trung Quốc về kinh tế. Nếu ông Trump không quay lại với TPP
thì phải có một chiến lược mới thay thế.
Theo Michael Green, trong chính quyền Mỹ có ba
quan điểm khác nhau tranh luận về chính sách đối với Trung Quốc. Quan
điểm thứ nhất về cơ bản ủng hộ thuyết “bẫy
Thucydide” của Graham Allison
(trong đó có Jared Kushner). Quan điểm thứ hai cho rằng Mỹ nên liên kết
với các đồng minh và đối tác hàng hải khác như Nhật, Ấn Độ, Úc (trong đó
có Rex Tillerson & McMaster). Quan điểm thứ ba cho rằng Mỹ nên chơi
với Trung Quốc theo kiểu quan hệ nước
lớn (G-2). Hiện nay, quan điểm thứ ba đã suy yếu, trong khi quan điểm
thứ hai đang thắng thế, với cộng đồng chính sách đối ngoại ủng hộ tầm
nhìn “Indo-Pacific”.
Có lẽ vì vậy mà ngoại trưởng Rex Tillerson đã
đề cập đến “khu vực Indo-Pacific tự do và cởi mở” nhằm đối phó với trật
tự mới do Trung Quốc thao túng (Sino-centric order). Mỹ cần ủng hộ Nhật
khôi phục lại một liên minh khu vực không chính thức (informal regional
grouping) gồm bốn nước dân chủ (Mỹ, Nhật, Ấn Độ, Úc). Đây là ý tưởng mà
Shinzo Abe đã đề xướng từ năm 2007 (nhưng đã bị chết yểu). Một trong
những lý do Shinzo Abe đã vận dụng tối đa ngoại giao cá nhân để lấy lòng
Donald Trump (và tranh thủ “trục người lớn”) vì ông lo ngại Washington
có thể đi đêm với Bắc Kinh vì động cơ “America first”. (US
Allies Fear Trump Will Pull a Nixon in China,
Andrew Browne, Wall Street Journal, November 7, 2017).
Việt
Nam cần làm gì
Lúc này Việt Nam có hai việc quan trọng nhất phải làm ngay. Thứ nhất (về
đối nội) Việt Nam phải đổi mới thể chế toàn diện (cả về kinh tế, chính
trị và dân chủ hóa). Càng để lâu càng phải trả giá đắt hơn. Đừng chờ và
theo đuôi Trung Quốc. Trước sau Trung Quốc cũng sẽ phải đổi mới. Nhưng
để đến lúc đó ta mới đổi mới thì chắc quá muôn. Thứ hai (về đối ngoại)
Việt Nam cần thúc đẩy và tham gia một liên minh chiến lược (ngoài ASEAN)
gồm các đối tác chiến lược có chung lợi ích an ninh tập thể (về kinh tế,
chính trị và quốc phòng). Để giữ độc lập và chủ quyền quốc gia, không
một nước thành viên nào trong ASEAN (hay cả khối ASEAN) có đủ khả năng
đương đầu với Trung Quốc một mình (nhất là tại Biển Đông).
Về cách thức, phải làm hai việc nói trên một cách cấp bách nhưng thận
trọng. Nếu trì hoãn đổi mới, tiến hành “quá chậm và quá ít” (too little
too late) sẽ thành vô nghĩa. Nhưng nếu vội vàng muốn đốt cháy giai đoạn
và không theo quy luật khách quan, thì cũng thất bại. Chủ đề đổi mới thể
chế toàn diện đã được bàn nhiều rồi và hiện nay đã có những đề cương đổi
mới được soạn thảo công phu (như báo cáo “Việt Nam 2035”). Vì vậy lúc
này không cần trao đổi vấn đề đó, mà cần tập trung bàn xem làm thế nào
để có một liên minh chiến lược như vậy. Đây là một liên minh “trên thực
tế” (de facto) để phòng vệ, chứ không nhằm chống ai.
Định hướng hợp tác chiến lược Việt-Mỹ được phản ánh trong Bản Ghi nhớ
(MOU) về hợp tác quốc phòng song phương (2011) và Tuyên bố về Tầm nhìn
chung cho Quan hệ Quốc phòng (2015). Tuy hầu hết quan hệ hợp tác quốc
phòng giữa hai nước tập trung vào các lĩnh vực “phi truyền thống”, nhưng
ngày càng có ý nghĩa chiến lược, đặc biệt là “Sáng kiến An ninh Hàng
hải” (Maritime Security Initiative) giúp Việt Nam nâng cao năng lực hải
quân. Cuối 5/2017, Mỹ đã chuyển giao cho Việt Nam chiến hạm
Morgenthau
(Coast Guard cutter, Hamilton class, đặt tên lại là CBS-8020) và 6
tàu tuần tra tốc độ cao. Đây là chiếc tàu tuần tra lớn nhất của Việt Nam
hiện nay (trọng tải 3200 tấn). Ngoài ra, Nhật Bản cũng đã chuyển giao
cho lực lượng cảnh sát biển Việt Nam 4 tàu tuần tra DN-2000 (trọng tải
2500 tấn).
Vì tam giác chiến lược Mỹ-Trung-Việt ngày càng bất ổn và nội bộ ASEAN
ngày càng bị Trung Quốc phân hóa, Việt Nam cần đẩy mạnh quan hệ hợp tác
chiến lược với các cường quốc ngoài ASEAN (như Mỹ, Nhật, Ấn, Úc) đang
hình thành một tứ giác mới. Trong chuyến thăm Việt Nam (5/2016) ông
Obama đã tuyên bố bỏ cấm vận bán vũ khí sát thương, mở ra cơ hội mới cho
hợp tác chiến lược Mỹ-Việt. Trong chuyến thăm Mỹ của thủ tướng Nguyễn
Xuân Phúc (5/2017) và bộ trưởng quốc phòng Ngô Xuân Lịch (8/2017) hai
bên đã có những thỏa thuận hợp tác chiến lược quan trọng, bao gồm việc
tàu sân bay Mỹ sẽ đến thăm cảng quốc tế Cam Ranh (2018). Vì vậy, APEC
Summit 2017 là một dịp tốt để ông Trump cam kết hợp tác chiến lược tại
Biển Đông, làm tiền đề cho đối tác chiến lược “trên thực tế” (de facto).
Lời cuối
Liệu APEC 2017 sẽ qua đi như “cuộc tình một đêm”, như một gánh xiếc lớn
vừa xong một tuần lưu diễn, hay sẽ được ghi nhớ như một bước ngoặt quan
trọng tại Việt Nam? Liệu ông Trump sẽ được ghi nhớ như một con voi lớn
vào cửa hàng đồ sứ (với khẩu hiệu “America First”), hay như một người
bạn lớn đáng tin, góp phần làm cho đất nước này tốt đẹp hơn, và làm cho
Biển Đông bớt nguy hiểm hơn cho ASEAN? Liệu môi trường Đà Nẵng (và miền
Trung) có tốt hơn như một nơi đáng sống, để người Việt khỏi phải di cư,
và để loài vooc Sơn trà khỏi bị tuyệt chủng? Nếu những điều đó không
diễn ra thì câu chuyện APEC cũng như câu chuyện “Indo-Pacicfic vision”
của ông Trump cũng chỉ là một giai thoại hão huyền chóng quên .
Tham
khảo
1.
Press Briefing on President Trump’s Trip to Asia,
CSIS, November 1, 2017
2.
Shinzo Abe’s Strategic Diamond,
Rory Medcalf, Diplomat, January 15, 2013
3.
Trump
Goes to China,
Richard N. Haass,
Project Syndicate, November 6, 2017
4. The Week Donald Trump Lost
South China Sea, Bill
Hayton, Foreign Policy, July 31, 2017
5.
What China Wants From Trump,
Mira
Rapp-Hopper,
Foreign
Affairs, November 7, 2017
6.
Japan Knows How to Pet the Donald,
Orville Schell, Foreign Policy, November 7, 2017
7.
US Allies Fear Trump Will Pull a Nixon in China,
Andrew Browne, WSJ, November 7, 2017
NQD.
10/11/2017
|