|
Dân trí và văn hóa
ứng xử thời dịch Corona
Nguyễn Quang Dy
“Quyền lực tuyệt đối sẽ dẫn đến tham nhũng tuyệt đối”
(Lord Acton)
Hai năm qua, đại dịch Corona đã làm đảo lộn rất nhiều, nhưng khó thay
đổi nhận thức và thể chế. Trong khi hô khẩu hiệu 4.0, nhiều người vẫn tư
duy và hành động theo thói cũ 0.4. Trong thời kỳ quá độ, lợi ích nhóm
vẫn là động lực chính. Người ta có thể làm bất cứ điều gì để trục lợi.
Vụ đại án Việt Á là một ví dụ điển hình (case
study). Test kits của Việt Á có thể đã góp phần làm dịch bùng phát
lần thứ tư, với hàng vạn người thiệt mạng. Nhưng liệu Việt Á và các đối
tác liên quan sẽ chịu trách nhiệm hay đổ lỗi cho nhau?
Biến thể Delta chưa qua thì biến thể Omicron đã tới, thách thức dân trí
và thái độ ứng xử. Tôi viết bài này với dự cảm sang năm 2022, quá trình
đổi mới thể chế sẽ được thúc đẩy mạnh hơn theo quy luật
cùng tắc biến. Hy vọng đại án
Việt-Á làm lay động lòng người. Khi trời đất xoay vần chuyển mùa, con
người cũng trăn trở mong thoát khỏi đại dịch. Nếu Việt Nam muốn
biến nguy thành cơ, phải nâng
cao dân trí và thay đổi văn hóa ứng xử. Muốn chống dịch, các nước không
chỉ có ngoại giao vaccine, mà
cần ngoại giao văn hóa.
Văn Hóa ứng xử
Vào dịp cuối
năm, nhân Hội nghị Ngoại Giao thường niên lần thứ 31 (15-18/12/2021),
nguyên phó thủ tướng Vũ Khoan đã chia sẻ suy nghĩ của mình trong bài
Đôi điều suy ngẫm về văn hóa
ngoại giao Việt Nam (TG&VN, 18/12/2021)
trước yêu cầu “đổi mới, sáng tạo, hướng tới một nền ngoại giao
chuyên nghiệp, toàn diện, hiện đại, trong kỷ nguyên số”. Đó là lời nhắn
nhủ tâm huyết của một nhà ngoại giao lão thành cho thế hệ kế tiếp.
Trong bài
viết, ông Vũ Khoan nhấn mạnh “bốn đặc sắc văn hóa ngoại giao Việt Nam”
là: kiên định trong mục tiêu;
nhân văn trong cốt cách; rộng mở trong tâm hồn; linh hoạt trong hành
động. Tuy kiên quyết bảo vệ độc lập dân tộc và chủ quyền quốc gia,
nhưng người Việt luôn muốn hòa
hiếu với các dân tộc khác, trên tinh thần
nhân văn mà Nguyễn Trãi đã
từng răn: lấy đại nghĩa mà thắng
hung tàn, lấy chữ nhân mà thay cường bạo.
Vì vậy, ông khẳng định ngoại giao
chiến lang và ngoại giao bắt
nạt là cách ứng xử “rất xa lạ đối với văn hóa ngoại giao Việt Nam”.
Ông khuyên mỗi người Việt khi ra nước ngoài phải hành xử như một đại sứ
để chuyển tải tinh thần đó tới cộng đồng quốc tế. Cụ Hồ từng kêu gọi
phải tự tôn dân tộc nhưng không nuôi hận thù dân tộc. Nhưng
đáng tiếc, có những người vô tình hay cố ý làm ngược lại, không chỉ gây
phản cảm mà còn phản tác dụng.
Trong khi đại sứ Hà Kim Ngọc (tại Mỹ) viết bài
Kinh nghiệm ngoại giao văn hóa của Mỹ và bài học đối với Việt Nam,
(Dân Trí, 11/12/2021) thì hoa hậu Việt Nam Đỗ Thị Hà sang Mỹ dự Miss
World 2021 tại Puerto Rico (16/12), lại vô duyên biểu diễn bài “cô gái
vót chông”. Đó là một bài hát do
nhạc sỹ Hoàng Hiệp sáng tác chỉ thích hợp để cổ vũ tinh thần chống Mỹ
năm 1965, nhưng không thích hợp để cổ vũ hợp tác với Mỹ năm 2021.
Đó không phải
lỗi của cô hoa hậu vô duyên mà là lỗi của những người làm văn hóa vô
minh. Hiện tượng “trống đánh xuôi, kèn thổi ngược” thường xảy ra khi đất
nước chưa trưởng thành (immature)
trong thời kỳ dựng nước (nation
building) như cụ Tản Đà đã từng bức xúc:
Dân hai nhăm triệu ai người lớn;
Nước bốn ngàn năm vẫn trẻ con. Đó là đầu thế kỷ 20, còn bây giờ là
đầu thế kỷ 21, nhưng nhiều người vẫn chưa “khai dân trí”. Trong thi đấu
thể thao, người ta vì “màu cờ sắc áo”, nhưng có kẻ bỏ cả quốc ca chỉ vì
lợi ích.
Nhưng bên cạnh tin buồn vẫn có tin vui. Bài viết của ông Hà Kim Ngọc đã
đề cập đến ba phần: (1)
Ngoại giao văn hóa
- cánh tay nối dài của “sức mạnh mềm” của Mỹ; (2) Ngoại giao văn hóa
trong triển khai đối ngoại Mỹ; (3) Một số vấn đề đặt ra với Ngoại giao
Văn hóa Việt Nam. Ông Ngọc điểm lại những
giá trị Mỹ
được chắt lọc bằng dân chủ, tự do cá nhân, bình đẳng, trọng nhân tài, là
nền tảng của sức mạnh mềm mà Việt Nam cần tham khảo. Để hội nhập và xây
dựng lòng tin, ngoại giao Việt Nam cần có bản sắc văn hóa.
Không phải chỉ có đại sứ Hà Kim Ngọc (tại Mỹ) mà đại sứ Vũ Hồng Nam (tại
Nhật) cũng viết bài
Ngoại giao văn hóa của Nhật Bản
và bài học đối với Việt Nam, (TG&VN,
14/12/2021). Ông Nam đề cập đến
ba trụ cột tinh thần của
ngoại giao văn hóa
Nhật Bản là: (1)
Truyền bá văn hóa; (2) Hấp thụ văn hóa; (3) Cộng sinh văn hóa, và rút ra
năm bài
học thiết thực với Việt Nam. Bài viết của ông Hà Kim Ngọc và ông Vũ Hồng
Nam phản ánh luồng gió mới của xu thế hội nhập ngày càng sâu rộng của
Việt Nam trong bối cảnh mới.
Lịch sử lặp lại
Trong Chiến tranh Việt Nam, ông Phạm Xuân Ẩn (Điệp
viên Hoàn hảo) phải làm nhiệm vụ
chống Mỹ cứu nước đầy nguy
hiểm của một người yêu nước. Nhưng ông vẫn nuôi hy vọng một khi chiến
tranh kết thúc, người Việt Nam và Mỹ sẽ có cơ hội trở thành bạn tốt.
Chắc ông rất vui khi hai nước từ kẻ thù trong chiến tranh nay đã trở
thành “đối tác toàn diện” (năm 2013) và đang trở thành “đối tác chiến
lược”. Winston Churchill từng nói “không có bạn bè vĩnh viễn, không có
kẻ thù vĩnh viễn. Chỉ có lợi ích quốc gia là vĩnh viễn”.
Nói cách khác, Việt Nam và Mỹ đang trở thành đối tác chiến lược vì “song
trùng lợi ích”. Cách đây tám thập kỷ (5/1941) cụ Hồ đã từng đổi tên “Mặt
trận Dân tộc Phản đế” thành “Mặt trận Việt Minh” (Việt
Nam Độc lập Đồng minh) để bắt tay với Mỹ và phe đồng minh chống Phát
xít Nhật. Sau thế chiến (1945), Mỹ và Nhật đã trở thành đồng minh. Nay
Mỹ và Việt Nam “trên thực tế” (de facto) cũng đang trở thành đối tác
chiến lược, để đối phó với sự trỗi dậy ngày càng cực đoan của Trung
Quốc. Lịch sử dường như đang lặp lại.
Đầu năm 1945, Mỹ đã cử nhóm “Con Nai” (Deer
Team) đến Việt Bắc để giúp Việt Minh chống Nhật. Khi cụ Hồ bị sốt
rét nặng, một bác sỹ người Mỹ trong nhóm “Con Nai” đã cứu cụ thoát hiểm.
Nếu không vì những biến cố lịch sử trớ trêu đầy nghịch lý, Việt Nam và
Mỹ đã trở thành đồng minh hay đối tác từ lâu. Trong cuốn “Tại sao Việt
Nam” (Why Vietnam) Archimedes
Patti đã kể lại cơ hội hiếm có trong lịch sử hai nước bị bỏ lỡ như thế
nào. Cho đến khi qua đời (năm 1998) đại tá OSS Patti vẫn coi cụ Hồ là
một người bạn tốt.
Việt Nam chủ
trương “làm bạn với tất cả” theo đường lối đối ngoại độc lập, tự chủ, đa
phương hóa, đa dạng hóa. Nói cách khác, Việt Nam theo nguyên tắc “ba
không một tùy” (Sách trắng Quốc phòng 2019). Trước một đối thủ mạnh hơn,
về đối nội Việt Nam phải xây dựng
đồng thuận quốc gia như tinh thần Hội nghị Diên Hồng thời nhà Trần,
đã ba lần chiến thắng quân Nguyên. Về đối ngoại, Việt Nam phải khiêm tốn
và giữ hòa hiếu với cả kẻ thù để vãn hồi hòa bình và tái thiết. Đó là
một bài học quý mà tiền nhân để lại.
Nhưng đáng
tiếc là sau Chiến tranh, người ta đã quên mất bài học của tiền nhân vì
say sưa với chiến thắng năm 1975, bỏ lỡ cơ hội hòa giải với Mỹ (năm
1978) và không hòa hoãn được với Trung Quốc (năm 1979). Vì vậy, Chiến
tranh Đông Dương lần thứ ba (với Trung Quốc) đã diễn ra, làm cho Việt
Nam hao người tốn của, “chảy máu đến kiệt sức”, và rơi vào bẫy của Trung
Quốc để ngư ông đắc lợi.
Đó là hình thái “chiến tranh
tiếp nối chiến tranh” giữa những người “anh em bạn thù” (Brother
Enemy, Nayan Chanda, 1986).
Chiến tranh
hay hòa bình là chuyện muôn thủa của loài người, và thắng hay bại là
chuyện thường tình giữa các quốc gia. Nhưng sẽ là bi kịch nếu quốc gia
nào bị mắc kẹt vào đối đầu giữa hai siêu cường Mỹ-Trung, và sa vào “vùng
xám” (grey area) để Trung
Quốc thao túng và bắt nạt. Trong thời hậu chiến, Việt Nam vẫn không
thoát khỏi hệ quả “nửa chiến tranh nửa hòa bình” (no
war no peace) để mất nhiều cơ hội đổi mới và phát triển. Từ sau sự
kiện Thành Đô (9/1990), như một định mệnh, Việt Nam vẫn chưa thể
thoát Trung.
Bài học Việt Á
Tuy điều tra
vụ đại án Việt Á còn đang tiếp diễn và mở rộng, nhưng có thể rút ra mấy
bài học. Một là Việt Á
không thể một mình dắt voi qua
rào nếu không có hậu thuẫn của các Bộ liên quan. Hai là nhóm lợi ích
về y & dược dù mạnh đến đâu cũng không dễ thao túng được chính sách nếu
không có lỗ hổng do thể chế lỗi thời. Ba là Việt Á và các quan chức suy
thoái không dễ lừa toàn xã hội nếu Quốc Hội và báo chí làm tốt vai trò
giám sát quyền lực. Bốn là họ không dễ qua mặt được nhân dân nếu dân trí
cao và xã hội dân sự mạnh.
Điểm tắc nghẽn lớn nhất (như
bottleneck) là ý thức hệ và thể chế lỗi thời đang ngăn cản quá trình
đổi mới vòng hai, làm cho đổi
mới nửa vời và thiếu đột phá, chỉ nặng về hình thức mà thiếu thực chất.
Nói cách khác, quá trình đổi mới bị các nhóm lợi ích thân hữu thao túng
và vô hiệu hóa trong thời kỳ quá độ kéo dài vô hạn. Kết cục là mục tiêu
công nghiệp hóa đã bị đẩy lùi, nền pháp trị (rule
of law) và xã hội dân sự (civil
society) bị thui chột, làm cơ chế kiểm soát và giám sát quyền lực
không có hiệu quả (no checks and
balances).
Trong bối cảnh đó, không tránh được tham nhũng và độc quyền, đặc biệt là
tham nhũng chính sách, lợi dụng thể chế để trục lợi. Việt Á chỉ là phần
nổi của tảng băng chìm, với các nhóm lợi ích như con bạch tuộc ba đầu
sáu tay. Muốn dẹp được các sân sau như VN Pharma hay Việt Á, phải đổi
mới thể chế toàn diện và triệt để. Việt Á và các quan chức suy thoái đã
“lừa toàn xã hội” (theo ông Dương Trung Quốc) vì vai trò giám sát quyền
lực của Quốc Hội và báo chí bị vô hiệu hóa bởi các nhóm lợi ích độc
quyền đang thao túng thể chế.
Báo chí trong nước đã đồng loạt đưa tin “bộ xét nghiệm của Việt Á được
WHO phê chuẩn” (trong khi WHO không phê chuẩn). Cuối tháng 12/2021, Bộ Y
Tế tuyên bố “việc xét duyệt sản phẩm Việt Á không phụ thuộc vào việc phê
chuẩn hay không của WHO” và khẳng định quá trình xét duyệt sản phẩm của
Việt Á được thực hiện “theo đúng quy trình và quy định của Việt Nam”.
Nhưng quy trình đó đã bị thao túng vì cuối tháng 1/2020 ký đề án nghiên
cứu, đến 3/3/2020 đã thông qua, và tháng 5/2020 đã đưa vào sử dụng.
Theo các chuyên gia y tế (BBC, 26/12/2021), quy trình xét nghiệm và xét
duyệt có nhiều điểm không phù hợp khi Bộ Y Tế cấp phép “thần tốc”, chỉ
trong vòng một ngày (3-4/3/2020); nhà xưởng Việt Á thiếu tiêu chuẩn
(theo VTV24); Bộ KH&CN thiếu trách nhiệm trước công chúng vì có 6 tháng
để đính chính việc hiểu sai về EUL (4-10/2020) và có 14 tháng để sửa sai
(10/2020 đến 12/2021) nhưng không làm. Đây là một lỗi nguy hiểm, ảnh
hưởng đến phòng chống dịch tại Viêt Nam do bộ xét nghiệm đã được bán ra
62/63 tỉnh thành.
Theo
Tuổi trẻ (30/12), Việt Á được đưa vào diện theo dõi, chỉ đạo của Ban Chỉ
đạo TƯ về Phòng chống Tham nhũng, và bổ xung vào chương trình kỳ họp bất
thường của Quốc hội. Dư luận bức xúc muốn làm rõ “ai đứng sau Việt Á” và
“phải truy đến cùng trách nhiệm người đứng đầu” (theo tướng Lê Văn
Cương). Để chống tham nhũng “không có vùng cấm” và làm trong sạch ngành
y tế, phải làm rõ 80% cổ phần Việt Á của những ai? Việt Á có nhập test
kits từ Trung Quốc không? Kinh phí nghiên cứu 19 tỷ đồng đã dùng làm gì?
Lời
cuối
Đại dịch Covid-19 là một tai họa đối với loài người, gây ra khủng hoảng
y tế toàn cầu, nhưng cũng là dịp tốt giúp người Việt tỉnh ngộ để
biến nguy thành cơ. Test kits
của Việt Á có thể đã góp phần làm dịch bùng phát lần thứ tư với thiệt
hại nặng nề, trong khi chủ trương “xét nghiệm thần tốc diện rộng” giúp
Việt Á gom 4.000 tỷ đồng của dân. Nhóm lợi ích này phải chịu một phần
trách nhiệm không chỉ về cái chết của hàng vạn người, mà còn về tình
trạng kinh tế xuống tới đáy năm 2021, với GDP chỉ tăng 2,5% (World
Bank).
Muốn thoát khỏi đại dịch để phục hồi và phát triển kinh tế, Việt Nam
phải nâng cao dân trí và thay đổi văn hóa ứng xử. Đại dịch đã làm đảo
lộn nhiều quan niệm, buộc phải chuyển đổi tư duy “zero Covid” sang “sống
chung với dịch”. Muốn chống dịch
như chống giặc có hiệu quả, Việt Nam phải hội nhập quốc tế, không
thể ngụy biện “làm theo cách của mình” (exceptionalism).
Năm 2022, Việt Nam phải gấp rút đổi mới thể chế
vòng hai theo quy luật
cùng tắc biến trước khi quá
muộn, vì “chậm chễ” (gruadulism)
đồng nghĩa với tự sát.
Tham khảo
1.
Kinh nghiệm ngoại giao văn hóa của Mỹ và bài học đối với Việt Nam,
Hà Kim Ngọc, Dân Trí, 11/12/2021
2. Ngoại giao văn hóa của Nhật
Bản và bài học đối với Việt Nam, Vũ Hồng Nam, TG&VN,
14/12/2021
3.
Đôi điều suy ngẫm về văn hóa ngoại giao Việt Nam,
Vũ Khoan, TG&VN, 18/12/2021
4.
Scandal Việt Á: Đâu là đầu bạch tuộc?
Trần Văn,
VOA, 20/12/2021
5. Tướng Lê Văn Cương: phải truy
đến cùng trách nhiệm người đứng đầu, Mạnh Đoàn,
GDVN, 21/12/2021
6.
Ông Dương Trung Quốc: Việt Á và quan chức suy thoái đã lừa toàn xã hội,
Mạnh Đoàn, GDVN, 24/12/2021
7.
Kit xét nghiệm Việt Á được nhận gần 19 tỉ đồng kinh phí nghiên cứu,
Tuổi Trẻ, 26/12/2021
8. Những câu hỏi lớn về chất
lượng của bộ xét nghiệm Việt Á, BBC, 26/12/2021
9. Ai đứng sau Việt Á?
Dương Quốc Chính,
Tiếng Dân,
27/12/2021
10. Mặt trận Tổ quốc đòi truy
trách nhiệm 2 bộ Y Tế và KH&CN, VOA, 27/12/2021
11.
Vụ án tại Việt Á: Khẩn trương, quyết liệt điều tra, không có vùng cấm,
TTXVN, 30/12/2021
12.
Ban
Chỉ đạo trung ương về phòng chống tham nhũng đưa vụ Việt Á vào diện theo
dõi, chỉ đạo,
Tuổi
Trẻ, 30/12/2021
NQD. 01/01/2022
|