Tập Cận Bình và Đại hội Đảng lần thứ 20

Nguyễn Quang Dy

Hôm nay, đại hội 20 của ĐCSTQ đã khai mạc với bài diễn văn dài 2 tiếng của Tập Cận Bình. Ông sẽ tiếp tục nhiệm kỳ ba sau khi xóa bỏ luật chơi của đảng do Đặng Tiểu Bình xác lập. Trung Quốc đã trỗi dậy thành siêu cường kinh tế lớn thứ hai, bành trướng và bắt nạt các nước khu vực, thách thức Mỹ với ý đồ thay đổi trật tự thế giới. Xu hướng cực đoan và tham vọng quá lớn của Tập ẩn chứa nhiều rủi ro và nguy hiểm khó lường.  

Sau đại hội 19, đại hội 20 là một bước ngoặt cho tham vọng của Tập Cận Bình và tương lai Trung Quốc. Nhưng các diễn biến gần đây với các bài học của chiến tranh Ukraine, cũng như suy thoái kinh tế Trung Quốc sau đại dịch với mức tăng trưởng GDP tụt xuống còn khoảng 3% và những dấu hiệu bất ổn mới, buộc lãnh đạo Trung quốc phải tính toán lại về chiến lược hay sách lược để đối phó với những thách thức mới khó lường.

Đại hội 20 của ĐCSTQ có những điều chỉnh gì về nhân sự lãnh đạo cũng như chính sách trước tình hình mới? Các điều chỉnh đó sẽ tác động thế nào đến cục diện khu vực và thế giới? Trước những biến động khó lường gần đây, các câu hỏi đó khó có lời giải rõ ràng, không chỉ đối với giới nghiên cứu mà còn đối với bản thân lãnh đạo Trung Quốc. Nhưng dù muốn hay không, đại hội 20 là một bước ngoặt mà Bắc Kinh không thể tránh né.

Hoàng đế Trung Hoa

Đại hội lần thứ 20 của ĐCSTQ không chỉ khẳng định nhiệm kỳ thứ ba của Tập Cận Bình, với vai trò lãnh đạo suốt đời như hoàng đế Trung Hoa, mà còn thông qua các quyết định điều chỉnh cơ cấu nhân sự lãnh đạo và các chủ trương lớn của Trung Quốc trong giai đoạn mới dưới thời Tập Cận Bình. Vì vậy, có thể coi đại hội đảng lần thứ 20 là đại hội của Tập Cận Bình. (Behold Emperor Xi, Michael Schuman, Atlantic, October 13, 2022).

Theo các học giả phương Tây, mỗi khi Trung Quốc trỗi dậy thường có một hoàng đế mới. Đại hội này sẽ xóa bỏ những quy định về giới hạn tuổi và nhiệm kỳ của lãnh đạo mà Đặng Tiểu Bình đã xác lập sau thời Mao Trạch Đông để “lãnh đạo tập thể”. Đại hội lần này sẽ khẳng định nhiệm kỳ thứ ba của Tập để cầm quyền tới năm 2027 và có thể là vô hạn (indefinitely). Vì vậy, đại hội 20 giống một lễ đăng quang hơn là một đại hội của ĐCSTQ.  

Theo Minxin Pei (Claremont McKenna College) những luật lệ mà Đặng Tiểu Bình đề ra về giới hạn tuổi và nhiệm kỳ để điều hành đất nước, sẽ bị Tập Cận Bình xóa bỏ tại đại hội 20. Đặng hiểu rằng những luật lệ đó là thiết yếu để tránh lặp lại những bài học phá sản của Mao, nhưng lòng tin của Đặng không thể vượt qua lợi ích. Hệ thống thể chế mà ông xác lập trong thập niên 1980s có thể trở thành “lâu đài bằng giấy” (a house of cards).

Nếu cơ chế cân bằng và kiểm soát (constitutional checks and balances) thất bại như dưới thời Donald Trump tại Mỹ, các nền dân chủ vẫn có thể dựa vào tự do báo chí, xã hội dân sự, và các đảng đối lập để đối phó. Nhưng trong chế độ độc tài, các luật lệ và quy chuẩn mong manh hơn nhiều. Quyết định của Tập tại đại hội 20 “chỉ là làn gió kích động sự sụp đổ không tránh khỏi”. (Xi’s house of cards, Minxin Pei, ASPI, October 11, 2022).

Trong nhiều thế kỷ, các triều đại Trung Hoa đã trở thành trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa của vùng Đông Á. Xét nhiều khía cạnh, lãnh đạo Trung Quốc ngày nay giống một hoàng đế Trung Hoa hơn là một nhà cách mạng Mac-Xít. Tập Cận Bình có tham vọng phục hồi Trung Quốc như một cường quốc thống trị Châu Á, như hạt nhân của hệ thống Sinocentric kiểu mới mà về bản chất cũng tương tự như vị trí hoàng đế Trung Hoa.  

Sự trỗi dậy của Trung Quốc hiện nay khớp với mô hình Trung Hoa trong lịch sử. Tập đã khởi xướng “Giấc mộng Trung Hoa” để phục hưng đất nước theo mô hình đó. Tập muốn kết hợp văn minh cổ đại của Trung Quốc với thành quả hiện đại để chế độ cộng sản của ông có đặc quyền nước lớn. Tập lập luận rằng lịch sử 5.000 năm của Trung Quốc cùng với sự phát triển thần kỳ gần đây là bằng chứng rằng Trung Quốc lãnh đạo thế giới.

Ngoại trưởng Vương Nghị gần đây cũng tuyên bố (4/2022) rằng họ có “lời giải cho các vấn đề của thời đại” (answers to questions of our times) và “cống hiến trí tuệ của Trung Quốc cho nỗ lực của loài người” (China’s wisdom to the efforts of mankind). Trên thực tế, Tập Cận Bình đã điều hành như một hoàng đế. Dưới thời Tập, chính phủ mang sắc thái của một triều đình phong kiến và Tập điều hành đối ngoại hơi giống một hoàng đế.

Triều đình nhìn nhận thế giới theo trật tự do Trung Quóc đứng đầu. Bất cứ nước nào chống lại trật tự đó và không tuân theo luật lệ của Trung Quốc, sẽ bị trừng phạt kinh tế như mất quyền tham gia thị trường Trung Quốc. Tập đã cố gắng áp đặt luật lệ về ngoại giao để lập ra một trật tự thế giới mới mà Trung Quốc ở trung tâm. Chương trình “Vành đai và Con đường” (BRI) mang dấu ấn của Tập cũng gần giống hệ thống triều cống thời xưa.

Tập Cận Bình đã chủ trì hai hội nghị quốc tế về BRI mà nguyên thủ các nước đến Bắc Kinh để chầu như hệ thống triều cống thời xưa. Michael Sobolik (fellow, American Foreign Policy Council), tác giả của một cuốn sách về BRI, đã nói rằng chương trình này là nước cờ thế của Trung Quốc (China’s latest gambit) để làm điều mà Trung Quốc đã từng làm hàng ngàn năm qua: kết hợp vị thế địa chiến lược với nền văn minh Trung Hoa.

Tuy đại hội 20 sẽ tiếp tục lấp đầy đội ngũ lãnh đạo của đảng bằng người trung thành với Tập, nhưng ông là một “hoàng đế không có người kế vị”. Đây là thời kỳ tranh chấp bất ổn, trong đó nhiều quan chức sẽ tranh nhau kế vị Tập. Chính sách sẽ ngày càng khó lường (unpredictable) vì lời hoàng đế nói ra là luật lệ. Với ngôi vị Thiên tử (Son of Heaven) Tập sẽ theo đuổi một trật tự khu vực mà các nước láng giềng sẽ trở thành chư hầu (vassals).

Nói cách khác, Tập Cận Bình phải đương đầu với nhiều thách thức khó lường trong nước và ngoài nước. Điểm yếu lớn nhất của ông là khả năng nắm bắt về kinh tế kém do chủ quan và cực đoan. Chính sách “Zero Covid” của Tập và cách điều hành kinh tế đang dẫn đến trì trệ và suy thoái. Ngoài ra, các cuộc thanh trừng thường xuyên tại các cấp trong đảng dẫn đến tình trạng ân oán và bất mãn trong nội bộ, làm cho ông cảm thấy bất an hơn.

Kịch bản về nhân sự

Đại hội 20 hầu như chắc chắn khẳng định Tâp Cận Bình sẽ tiếp tục lãnh đạo nhiệm kỳ thứ ba, và hầu như chắc chắn Trung Quốc sẽ tiếp tục xu hướng độc tài về đối nội và cực đoan về đối ngoại. Đó là xu hướng chiến lược khó thay đổi. Nhưng các diễn biến khó lường gần đây trên thế giới cũng như trong nước, về an ninh cũng như về kinh tế, sẽ buộc Trung quốc phải tính toán lại và điều chỉnh sách lược linh hoạt hơn để đối phó với tình huống.

Theo quy định về tuổi, Lý Khắc Cường (67 tuổi), Uông Dương (67 tuổi), Vương Hỗ Ninh (67 tuổi) và Triệu Lạc Tế (65 tuổi) có thể ở lại Ban Thường vụ BCT. Lật Chiến Thư (72 tuổi) và Hàn Chính (68 tuổi) đến tuổi nghỉ hưu. Ứng viên hàng đầu cho hai ghế trống trong Ban Thường vụ là Hồ Xuân Hoa (59 tuổi) và Trần Mẫn Nhĩ (62 tuổi). (China’s 20th Party Congress: An Upside Scenario, Dan Macklin, Diplomat, October 4, 2022).  

Nếu Lý Khắc Cường thôi giữ chức thủ tướng Trung Quốc thì người có nhiều khả năng kế nhiệm là Uông Dương, một nhà cải cách có năng lực. Hồ Xuân Hoa là người có đủ điều kiện làm phó thủ tướng để có thể kế nhiệm thủ tướng vào năm 2027. Theo giới quan sát, Trần Mẫn Nhĩ và Hồ Xuân Hoa được xác định là hai ứng viên duy nhất có khả năng thay thế vị trí Tổng Bí thư ĐCSTQ và Thủ tướng Quốc vụ viện vào năm 2027-2028.

Đáng tiếc là các nhà cải cách như Lý Khắc Cường và Lưu Hạc tuy đã nắm vị trí điều hành kinh tế trong thập niên vừa qua, nhưng không ngăn cản được xu hướng cực đoan và sự trỗi dậy của mô hình “chính trị thống soái”. Những tiếng nói ủng hộ cải cách như Lý Khắc Cường, Uông Dương, và Hồ Xuân Hoa không cản được xu hướng cực đoan và cứng rắn. Về đối ngoại, Vương Nghị có thể thay Dương Khiết Trì, nhưng không còn Lưu Hạc.

Nếu kịch bản một là duy trì xu hướng cải cách thiếu khả thi, thì kịch bản hai là xu hướng cực đoan và cứng rắn hơn sẽ chiếm ưu thế. Nói cách khác, các đồng minh của Tập sẽ chiếm đa số  trong Ban Thường vụ BCT. Hàn Chính (68 tuổi) và Lật Chiến Thư (72 tuổi) có thể ở lại Ban Thường vụ. Ảnh hưởng của nhà lý luận Vương Hỗ Ninh và thủ tướng Lý Khắc Cường có thể không còn phù hợp với ý muốn của “hoàng đế Tập Cận Bình”.

Trong trường hợp Tập quyết định tăng số ghế của Ban Thường vụ lên chín người, thì Trần Mẫn Nhĩ (62 tuổi) và Đinh Tiết Tường (60 tuổi) là hai ứng viên hàng đầu. Trần Mẫn Nhĩ là sự lựa chọn hợp lý để kế nhiệm Triệu Lạc Tế tại Ủy ban Kiểm tra Kỷ luật Trung ương chống tham nhũng, còn Đinh Tiết Tường có thể kế nhiệm Vương Hỗ Ninh trong Ban Bí thư, và Hà Lập Phong có thể kế nhiệm Lưu Hạc làm Phó Thủ tướng về kinh tế.

Tập Cận Bình có thể củng cố quyền lực là kết quả của sự đồng thuận giữa các nguyên lão. Lần đầu tiên kể từ 1978, không có một vị nguyên lão nào đủ sức kiềm chế Tập. Nếu không có các nguyên lão, Tập có thể mắc sai lầm khi theo đuổi các chính sách cực đoan với quyền lực không bị kiểm soát. Đó là chính sách “ngoại giao chiến lang” và “zero covid”. (The End of Senior Politics in China, Zhuoran Li, Diplomat, September 26, 2022).

Nói cách khác, Tập Cận Bình phải đương đầu với nhiều thách thức khó khăn trong nước và quốc tế, nhưng điểm yếu lớn nhất của ông là khả năng nắm bắt về kinh tế kém do chủ quan và cực đoan. Chính sách “Zero Covid” của Tập và cách thức điều hành kinh tế sẽ dẫn đến trì trệ và suy thoái. Ngoài ra, các cuộc thanh trừng thường xuyên tại các cấp trong đảng sẽ dẫn đến tình trạng ân oán và bất mãn trong nội bộ, làm ông cảm thấy bất an hơn.

Theo Cai Xia (Thái Hà), nguyên giảng viên trường đảng cao cấp Trung Quốc, thói tự cao và hoang tưởng của Tập Cận Bình có thể đe dọa tương lai Trung Quốc. Tập không thích bị chỉ trích, hay cố chấp và chỉ nghe những ý kiến thuận chiều, mà không nghe những lời khuyên, nên sẽ mất khả năng tự sửa sai. Ông tiếp tục siết chặt kiểm soát trong nước và theo đuổi tham vọng ngoài nước, nên có thể quyết định cực đoan về vấn đề Đài Loan.

Tập Cận Bình sẽ tiếp tục siết chặt kiểm soát trong nước và gia tăng các tham vọng ngoài nước, như gây căng thẳng ở Biển Đông và đe dọa Đài Loan. Trong khi dẫn dắt đất nước theo hướng cực đoan, Tập sẽ làm cho Trung Quốc cô lập với thế giới. Sự cạnh tranh giữa các phe phái trong đảng sẽ khốc liệt, phức tạp và tàn bạo hơn. Tập là một nhà quản lý vi mô, làm việc như một “chủ tịch của mọi thứ” (chairman of everything) và “biết tuốt”.

Về đối ngoại, Tập đã thách thức Mỹ và tìm cách thay đổi trật tự thế giới, lấy Trung Quốc làm trung tâm. Ông đã cho quân sự hóa Biển Đông và đe dọa Đài Loan, khuyến khích giới ngoại giao áp dụng “ngoại giao chiến lang”. Về đối nội, ông coi khu vực tư nhân là mối đe dọa quyền lực của mình, và phục hồi kinh tế theo quan điểm thời Mao. Tốc độ tăng trưởng kinh tế chậm lại do chính phủ can thiệp vào khu vực tư nhân vì mục đích chính trị.  

Tập Cận Bình đang đối mặt với sự phản đối ngày càng tăng trong nội bộ giới tinh hoa. Đến nay, Lý Khắc Cường vẫn nhân nhượng trước thái độ kiêu ngạo của Tập, và miễn cưỡng phục tùng khi cần thiết, nhưng có thể ông ấy đã hết khả năng chịu đựng. Xu hướng quản lý vi mô của Tập đã cản trở việc ứng phó với đại dịch khi biến thể Omicron lan rộng ở Thượng Hải (2/2022). Ông đã khăng khăng thực hiện chính sách cực đoan “zero-covid”.

Gót chân Asin

Theo Kevin Rudd (Asia Society president) khi các biến số của chủ nghĩa thực lực (realism) và chủ nghĩa khai phóng (liberalism) lý giải và dự báo hành vi của nhà nước, các học giả phải xem thế giới có chứng kiến sự cáo chung của lịch sử và xung đột giữa các nền văn minh hay một điều gì đó để dung hòa ý thức hệ với chủ nghĩa thực lực. (The World According to Xi Jinping, Kevin Rudd, Foreign Affairs, November/December 2022).

Tuyên bố của Tập Cận Bình về lịch sử và quyền lực thiếu tính đột phá và phù hợp. Ngay trước đại hội 20, trong khi Tập củng cố quyền lực và giành nhiệm kỳ thứ ba, các nhà phân tích tìm cách lý giải quan điểm nào đã xô đẩy Tập và tham vọng của Trung Quốc. Hầu hết các học giả Phương Tây coi hệ tư tưởng cộng sản trên thực tế đã “chấm hết”. Có thể nói sự trỗi dậy của Tập chứng tỏ không có gì hơn là giác ngộ của “con người ý thức hệ”.

Trong tác phẩm của mình, Tập đã vận dụng lịch sử để xác lập vị trí của cách mạng Trung Quốc trong lịch sử thế giới, trong bối cảnh Trung Quốc tiến tới giai đoạn cao hơn của chủ nghĩa xã hội trong khi hệ thống tư bản thụt lùi. Qua lăng kính của chủ nghĩa duy vật biện chứng, Tập mô tả sứ mệnh của mình là một bước tiến trong quá trình tranh chấp quyết liệt giữa ĐCSTQ và các thế lực phản động trong nước gồm khu vực tư nhân và các NGO.  

Theo Tâp, Phương Tây có ý định bao vây Trung Quốc bằng những cơ chế mới như QUAD và AUKUS. Đó là nững cơ chế thù địch về chiến lược và dễ đoán định về ý thức hệ, đòi hỏi Trung Quốc phải có cách thức đấu tranh mới để đối phó về chính trị, tư tưởng, và quân sự. Dưới sự chỉ đạo của Tập, Trung quốc đã phong tỏa vùng biển và không phận Đài Loan, tập trận quy mô lớn và bắn tên lửa thật tại một số khu vực xung quanh Đài Loan.  

Tập Cận Bình có những điểm yếu về chính trị khi định biến ĐCSTQ thành một “nhà thờ theo đức tin cổ hủ nay được hồi sinh” (high church of a revitalized, secular faith). Nếu có thay đổi chính trị thì nó sẽ diễn ra sau khi Tập qua đời chứ không phải trước đó. Tập hiểu rõ nếu ông từ chức thì bản thân và gia đình sẽ có nguy cơ bị những người kế nhiệm ông trừng phạt vì những ân oán vừa qua. Vì vậy, Tập phải lãnh đạo đất nước suốt đời.  

Gót chân Asin của Tập là về kinh tế. Nếu không điều chỉnh triệt để (radical course correction) thì nền kinh tế sẽ bị đình trệ, với mức tăng trưởng khoảng 3% trong thập niên 2020s trước khi giảm xuống khoảng 2% trong thập niên 2030s. Ngoài ra Trung Quốc còn đứng trước các xu hướng suy thoái về cơ cấu: dân số già tăng nhanh, số người lao động giảm sút, năng suất thấp, và mức nợ cao giữa khu vực nhà nước và các thể chế tài chính.

Về đối nội, câu hỏi sống còn đối với Trung Quốc trong thập niên 2020s là liệu Tập Cận Bình có thể đề xuất quá trình điều chỉnh chính sách (a course correction) để phục hồi sau chu kỳ suy thoái kinh tế đáng kể. Về đối ngoại, cách tiếp cận của Trung Quốc được thúc đẩy không chỉ bởi tính toán về cơ hội và rủi ro chiến lược, mà còn bởi lòng tin rằng các thế lực thay đổi lịch sử đang không ngừng thúc đẩy Trung Quốc tiến lên phía trước.  

Tập Cận Bình nhìn nhận mối đe dọa đến từ mọi phía, và Trung Quốc đang hành xử như “xung đột không thể tránh khỏi”. Vì vậy, Mỹ cần hiểu rằng Trung Quốc là thách thức lớn nhất về chính trị và tư tưởng mà Mỹ phải đối phó sau một thế kỷ bá chủ về địa chính trị. Trung Quốc không phải Liên Xô, không chỉ vì họ là nền kinh tế lớn thứ hai trên thế giới mà còn vì Tập Cận Bình không phải Stalin, và càng không phải Mikhail Gorbachev.

***

Đại hội 20 khẳng định Tập Cận Bình sẽ tiếp tục lãnh đạo nhiệm kỳ thứ ba và hơn thế nữa, như hoàng đế Trung Hoa, nhưng quyền lực của hoàng đế không tuyệt đối và Tập không bất tử. Xu hướng độc tài và cực đoan, không muốn lắng nghe ý kiến trái chiều là gót chân Asin của Tập. Thế giới sẽ phải đối phó với một nước Nga “hậu Putin” và một Trung Quốc “hậu Tập” (tuy  muộn hơn). Không ai thoát được quy luật “sinh-lão-bệnh-tử”.

Trước đây, Tập đã mấy lần thoát khỏi ám sát hụt, nhưng không có nghĩa sẽ bất tử. Gần đây, tin đồn về đảo chính mà các nhóm Pháp Luân Công tung ra, tuy thất thiệt nhưng đã lan nhanh và dai dẳng vì hợp với tâm trạng của nhiều người, như một cảnh báo. Chiến dịch “đả hổ diệt ruồi” để chống tham nhũng và thanh trừng nội bộ đã gây nhiều ân oán. Tuy các phe nhóm chống Tập không đủ mạnh để thay đổi cuộc chơi, nhưng còn dai dẳng. 

Bên trong, chủ trương “zero covid”, định hướng kinh tế “hướng nội”, trấn áp các tập đoàn tư nhân, đang làm cho kinh tế suy thoái. Bên ngoài, chủ trương “ngoại giao chiến lang”, gây căng thẳng tại Biển Đông và Đài Loan, liên minh “không giới hạn” với Nga, đang làm cho Trung Quốc càng cô lập với thế giới. Cách điều hành của Tập như “chủ tịch của mọi thứ” không phản ánh thế mạnh, mà bộc lộ những điểm yếu tiềm ẩn về thể chế.    

Tham khảo

1. Behold Emperor Xi, Michael Schuman, Atlantic, October 13, 2022

2. Xi’s house of cards, Minxin Pei, ASPI, October 11, 2022

3. The World According to Xi Jinping, Kevin Rudd, Foreign Affairs, November/December 2022

4. The Weakness of Xi Jinping”, Cai Xia, Foreign Affairs, October 9, 2022

5. The End of Senior Politics in China, Zhuoran Li, Diplomat, September 26, 2022

6. China’s 20th Party Congress: An Upside Scenario, Dan Macklin, Diplomat, October 4, 2022

7. How firm is Xi Jinping’s grip on power? Samantha Hoffman, ASPI, October 14, 2022|

NQD. 16/10/2022