Lý giải chuyến thăm
Đài Loan của bà Nancy Pelosi
Nguyễn Quang Dy
“Chiến tranh là sự
kế tục của chính trị bằng phương tiện khác”
(War
is the continuation of politics by other means) -
Carl Von Clausewitz.
Trong chuyến thăm 4 nước Châu Á (Singapore, Malaysia, Nam Hàn, Nhật Bản)
từ 1-6/8/2022, Chủ tịch Hạ viện
Mỹ Nancy Pelosi (82 tuổi) đã bất ngờ đến thăm Đài Loan (2/8). Bà là quan
chức cao cấp nhất của Mỹ đến thăm Đài Loan kể từ năm 1997. Đây là một
chuyến thăm gây tranh cãi và đầy kịch tính, có thể kích hoạt cuộc khủng
hoảng eo biển Đài Loan lần thứ 4, làm cho quan hệ Mỹ-Trung căng thẳng
như “bên miệng hố chiến tranh”(brinkmanship).
Để giải mã sự kiện bất thường này, cần phân tích nó trong bối cảnh mới.
Bối
cảnh mới
Bà Peloci đã dự kiến đi thăm Đài Loan từ 4/2021, nhưng phải hoãn vì đại
dịch. Đây không phải lần đầu Chủ tịch Hạ viện Mỹ thăm Đài Loan. Ông Newt
Gingrich đã đến thăm Đài Loan năm 1997, nhưng chuyến thăm của bà Pelosi
đã diễn ra trong một bối cảnh mới, không chỉ có ý nghĩa tượng trưng (symbolic)
mà còn có nhiều hàm ý khác. Bà Pelosi đã giải thích trong một bài viết
đăng trên báo Washington Post. (Nancy
Pelosi: Why I’m leading a congressional delegation to Taiwan,
Nancy Pelosi, Washington Post, August 2, 2022).
“Luật quan hệ Đài Loan” (Taiwan
Relations Act 1979) khẳng
định cam kết của Mỹ và lời thề long trọng phải bảo vệ Đài Loan. Nay
Trung Quốc tuyên bố chuẩn bị thống nhất Đài Loan bằng vũ lực, Mỹ không
thể đứng ngoài. Chuyến thăm của phái đoàn quốc hội Mỹ là một minh chứng
rõ ràng là Mỹ đang sát cánh với Đài Loan để bảo vệ chủ quyền và tự do.
Mỹ đoàn kết với Đài Loan lúc này có ý nghĩa quan trọng hơn bao giờ hết,
không chỉ vì 23 triệu dân Đài Loan mà còn vì hàng triệu người khác đang
bị Trung Quốc áp bức và đe dọa.
Bắc Kinh đã vứt lời hứa “một nước, hai chế độ” vào sọt rác, không chỉ ở
Hong Kong mà còn ở tây Tạng và Tân Cương. Ở Tây Tạng, họ đã triển khai
chiến dịch xóa bỏ ngôn ngữ, văn hóa, tôn giáo và đặc tính Tây Tạng. Ở
Tân Cương, họ đã tiến hành diệt chủng người Hồi giáo và các sắc tộc
thiểu số khác. Thế giới đứng trước sự lựa chọn giữa độc tài và dân chủ.
Mỹ không thể đứng ngoài khi Bắc Kinh đe dọa Đài Loan, nhưng Mỹ cũng
không thay đổi chính sách “một Trung Quốc”, theo “Luật Quan hệ Đài Loan”
và “Thông cáo Chung”.
Ngay sau khi có tin bà Nancy Pelosi định đến
thăm Đài Loan vào đầu tháng 8/2022, ông Tập Cận Bình đã nói với ông Joe
Biden rằng “kẻ nào chơi với lửa sẽ bị lửa thiêu”, và Bộ Ngoại Giao Trung
Quốc cũng đã cảnh báo về “những hậu quả nghiêm trọng”. Ngay sau đó,
Trung Quốc đã điều nhiều máy bay chiến đấu xâm phạm “vùng nhận diện
phòng không” (ADIZ) của Đài Loan, và triển khai tập trận bắn đạn thật
tại 6 khu vực biển xung quanh Đài Loan. (Pelosi’s
visit and the coming Taiwan crisis, Minxin Pei, ASPI, 3 August
2022).
Nhưng khủng hoảng eo biển Đài Loan không phải do chuyến thăm của bà
Nancy Pelosi gây ra. Dù bà quyết định không đến Đài Loan trong chuyến
thăm Châu Á, thì chủ trương thôn tính Đài Loan của Trung Quốc vẫn tiếp
tục gia tăng và kích hoạt một cuộc khủng hoảng mới trong tương lai gần.
Trái với dư luận đang nổi lên hiện nay, điều đó chủ yếu cũng không phải
do Tập Cận Bình đã cam kết thống nhất Đài Loan trong nhiệm kỳ của mình.
Dù thống nhất Đài Loan là một mục tiêu lâu dài, nhưng dùng vũ lực làm
việc đó sẽ trả giá đắt.
Nguyên nhân chính để Trung Quốc làm rùm beng vấn đề Đài Loan là do trước
mắt, Bắc Kinh muốn nhắn nhủ lãnh đạo Đài Loan và những người ủng hộ họ ở
Phương Tây rằng chủ trương thách thức Trung Quốc là không thể chấp nhận
được. Điều đó hàm ý rằng nếu họ không thay đổi chính sách thì Trung Quốc
không còn lựa chọn nào khác mà sẽ leo thang. Bước ngoặt chính đã diễn ra
vào tháng 1/2020 khi Tổng thống Đài Loan Thái Anh Văn đã dễ dàng giành
được thắng lợi ở nhiệm kỳ 2 và đảng DPP của bà đã đánh bại đảng KMT.
Mỹ đã từng bước điều chỉnh chính sách đối với Đài Loan từ thời Trump, và
chủ trương thách thức Trung Quốc vẫn tiếp tục dưới thời Biden. Cuộc
chiến tranh Ukraine cũng góp phần làm lãnh đạo Phương Tây cho rằng Đài
Loan đang gặp nguy hiểm trầm trọng và cấp bách. Nếu Tập Cận Bình không
tỏ rõ sức mạnh của mình vào lúc này thì không chỉ làm tổn hại cho cơ hội
đạt được mục tiêu lâu dài là thống nhất Đài Loan mà còn làm gia tăng chỉ
trích rằng ông yếu đuối và làm tổn thương vị thế của ông trong nước và
ngoài nước. Có lẽ Trung Quốc không chủ định tấn công ngay Đài
Loan, nhưng họ có thể quyết định lôi kéo Mỹ vào “trò chơi trọi gà” (a
game of chicken) tại eo biển Đài Loan. Điều đó cực kỳ nguy hiểm vì
Trung Quốc tin rằng chỉ có dùng kế sách “bên miệng hố chiến tranh” mới
có thể lôi cuốn các bên vào trò chơi mạo hiểm này. Nhưng nước cờ thế đó
có thể dẫn đến sai lầm khủng khiếp. Chúng ta không được quên rằng chiến
tranh hạt nhân đã không xảy ra năm 1962 chỉ vì
may mắn. Trong trò chơi cân não
đó, ai chớp mắt trước sẽ thua.
Chuyến đi gây tranh cãi
Nhiều người Mỹ (trong đó có Tom Friedman) cho rằng chuyến đi Đài Loan
của bà Pelosi “trái với mong muốn của ông Biden”. Đó là hành động quá
khinh suất (utterly reckless),
nguy hiểm và vô trách nhiệm (dangerous
and irresponsible), là một sai lầm tệ hại (awful
mistake) với hệ quả khó lường (unpredictable
consequences). Chuyến thăm chỉ có ý nghĩa tượng trưng, mà
không làm cho Đài Loan an toàn
hay thịnh vượng hơn. (Why
Pelosi’s Visit to Taiwan Is Utterly Reckless, Thomas
Friedman, New York Times, August 1, 2022)
Phản ứng quân sự của Trung Quốc có thể làm cho Mỹ bị xô đẩy vào xung đột
trực tiếp cùng một lúc với cả hai siêu cường hạt nhân là Nga và Trung
Quốc. Xung đột với Trung Quốc về Đài Loan do chuyến thăm không cần thiết
của bà Pelosi kích hoạt, do đánh giá sai tình hình thế giới vào thời
điểm không thể tồi tệ hơn. Nói cách khác, chuyến thăm võ đoán và tắc
trách (arbitrary and frivolous)
đã kích hoạt xung đột với Trung Quốc về Đài Loan. Theo quy tắc địa chính
trị, không được cùng lúc xung đột với cả hai siêu cường hạt nhân.
Tổng thống Joe Biden và cố vấn an ninh quốc gia Jake Sullivan đã yêu cầu
Bắc Kinh không nên viện trợ quân sự cho Nga để chống Ukraine. Team Biden
cũng giải thích với bà Pelosi tại sao không nên đi Đài Loan lúc này.
Việc tổng thống Biden và các quan chức an ninh không thuyết phục được
chủ tịch Hạ Viện (cùng đảng Dân Chủ) về một vấn đề đối ngoại, chứng tỏ
sự “phân liệt về chính trị” (political
dysfunction). Tuy có thể lập luận rằng Trung Quốc chỉ hù dọa, nhưng
nước cờ thế Đài Loan luôn tiềm ẩn nguy cơ dẫn đến chiến tranh.
Chuyến thăm Đài Loan của bà Pelosi tuy không được báo trước khi rời
Singapore và diễn ra rất nhanh (trong vòng 24 giờ) nhưng là chuyến thăm
chính thức, được báo chí đưa tin, và trở thành tâm điểm của cả chuyến
thăm Châu Á. Máy bay quân sự chở đoàn đến Đài Loan đã phải bay vòng theo
lộ trình bí mật để tránh các khu vực trên biển đang bị Trung Quốc phong
tỏa. Trong bối cảnh nhạy cảm hiện nay, bà Palosi đã liều đến thăm Đài
Loan, nên chuyến đi phải tính toán kỹ vì bất chấp những lời cảnh báo và
đe dọa của Trung Quốc.
Trong bối cảnh vận động tranh cử giữa kỳ tại Mỹ (cuối năm nay) đảng Dân
Chủ và ông Biden đang bị mất điểm, nên chuyến thăm Đài Loan là một cơ
hội chính trị vì hầu như được cả hai đảng ủng hộ, và là nước cờ thế để
chứng tỏ đảng Dân Chủ vẫn mạnh. Đây còn là cơ hội cuối cùng để bà Pelosi
ghi điểm trước khi kết thúc sự nghiệp chính trị lâu dài của mình với vai
trò chủ tịch Hạ Viện, và người thứ ba có quyền lực cao nhất tại Mỹ (sau
Phó Tổng thống). Chuyến thăm Đài Loan của bà Pelosi có động cơ chính trị
và cá nhân.
Trong bối cảnh Trung Quốc đang chuẩn bị cho đại hội đảng (cuối năm nay),
ông Tập Cận Bình cũng phải chứng tỏ sức mạnh để củng cố quyền lực, vì
gần đây uy tín của ông có phần giảm sút do hệ lụy của suy thoái kinh tế
sau đại dịch và cuộc chiến tranh ở Ukraine. Đây là cơ hội chính trị duy
nhất để ông được bầu làm “chủ tịch suốt đời” (như hoàng đế Trung Hoa)
nên là một thời điểm rất nhạy cảm. Tuy phải tỏ ra mạnh để “rung cây dọa
khỉ” nhưng ông không muốn xung đột với Mỹ ngay trước đại hội đảng lần
thứ 20 vào cuối năm nay.
Nói cách khác, nếu không có bầu cử giữa kỳ tại Mỹ và đại hội đảng tại
Trung Quốc vào cuối năm nay, thì chưa chắc bà Pelosi đã quyết định đến
thăm Đài Loan. Vì vậy, chuyến thăm Đài Loan lần này là một nước cờ thế
về chính trị, trong một bối cảnh đặc biệt. Tuy chuyến thăm gây tranh cãi
này có thể dẫn đến một cuộc khủng hoảng mới tại eo biển Đài Loan, nhưng
cả hai bên Mỹ và Trung Quốc đều hiểu ngầm rằng cuộc đối đầu (stand-off)
chỉ là tượng trưng (symbolic)
và có những giới hạn mà cả hai bên đều không muốn vượt qua.
Nếu xâm lược Đài Loan mà dễ thì chắc Trung Quốc đã làm rồi. Tuy Trung
Quốc phản ứng mạnh, nhưng Đài Loan không phải Ukraine. Dù bà Pelosi
không thay đổi được gì từ thập niên 1990, nhưng so sánh sức mạnh quân sự
ở Châu Á đã thay đổi. Vấn đề là liệu khủng hoảng có xô đẩy Trung Quốc
tấn công Đài Loan hay không. Nguy cơ thực sự là Trung Quốc phản ứng thế
nào trước sự có mặt của nhóm tác chiến tàu sân bay Mỹ ở khu vực. (Will
Pelosi's trip trigger the next Taiwan crisis?
Adam Lockyer, Lowy, 2 August 2022)
Dư luận phân hóa
Mỹ có thể đánh giá thấp khả năng Trung Quốc phản đối chuyến đi Đài Loan
với tính toán rằng Trung Quốc không liều leo thang để tránh khủng hoảng
và rủi ro cho Tập Cận Bình trước Đại hội đảng lần thứ 20 khi ông sẽ được
tái cử nhiệm kỳ 3. Trung Quốc không muốn thách thức Mỹ lúc này. Chuyến
thăm của bà Pelosi là tượng trưng, nhưng nhất quán với chính sách “Một
Trung Quốc”. Nếu vậy thì Washington đã tính toán sai về cả ba vấn đề. (The
Next Taiwan Strait Crisis Has Arrived,
Paul
Heer, National Interest, August 2, 2022
Theo một số chuyên gia, chiến tranh có thể nổ ra bất cứ lúc nào, và
chúng ta không còn thời gian để chuẩn bị. Giáo sư Hal Brands (American
Enterprise Institute) lập luận rằng Mỹ có thể chuẩn bị cho một cuộc
chiến sai lầm vì xung đột Mỹ-Trung thường kéo dài và mở rộng ra khu vực
chứ không chỉ giới hạn tại eo biển Đài Loan. Brands đã bác bỏ quan niệm
cho rằng xung đột tại Châu Á chỉ giới hạn trong phạm vi khu vực. (Time
Is Running Out to Prepare for War in the Pacific,
Wallace Gregson, National Interest, August 2, 2022).
Tuy ông Biden bảo vệ quyền đi thăm Đài Loan của bà Pelosi, nhưng vẫn
khẳng định chính sách của Mỹ với Đài Loan không thay đổi. Trong cuộc
khủng hoảng eo biển Đài Loan lần thứ ba (1995) chính quyền Clinton đã tỏ
ra cứng rắn, nên sau 9 tháng căng thẳng, Bắc Kinh cuối cùng đã xuống
thang để tránh khủng hoảng, làm thay đổi ván cờ chiến lược. Nay lãnh đạo
Trung Quốc cũng muốn tránh đổi đầu quân sự với Mỹ về Đài Loan, ít nhất
là vào lúc nảy. Phản ứng của Trung Quốc mỗi lúc một khác, không chỉ về
quân sự.
Điều đó có thể thay đổi quan hệ Mỹ-Trung và
làm cho vấn đề Đài Loan càng khó xử. Trung Quốc sẽ xác định những bước
tiếp theo trong những ngày tới, theo một lộ trình lâu dài. Bắc Kinh có
thể lợi dụng chuyến đi Đài Loan của bà Pelosi như một cái cớ để thay đổi
tư thế quốc phòng của họ với Đài Loan, nới rộng lợi thế quân sự của
Trung Quốc tại eo biển Đài Loan. Trung Quốc có thể tăng cường tấn công
mạng ở Đài Loan. (The real crisis
over Taiwan will start after Pelosi comes home, Josh Rogin,
WP,
August 2, 2022)
Bắc Kinh nói chuyến thăm Đài Loan của bà Pelosi “rất nguy hiểm và ngu
xuẩn (very dangerous and stupid),
nhưng ông Biden không làm gì để ngăn chặn. Chuyến thăm đó là một thắng
lợi cho Đài Loan, và một thử thách đối với bản lĩnh ngoại giao của họ.
Đó là cơ hội để thế giới ủng hộ Đài Loan, bất chấp đe dọa của Trung
Quốc. Tuy Team Biden đã cảnh báo về hậu quả nhưng bà Pelosi không lùi
bước. (US-China
tensions flare as Pelosi leaves Taiwan,
Lily Kuo,
Lyric Li,
Yasmeen Abutaleb,
Annabelle Timsit,
WP, August 3, 2022).
Trung Quốc tiếp tục tập trận bắn đạn thật đe dọa Đài Loan. Ngày 4/8, họ
đã cho 22 máy bay chiến đấu xâm phạm “vùng nhận dạng phòng không” (ADIZ)
của Đài Loan, sau khi phóng 9 tên lửa đạn đạo “Đông Phong”, trong đó có
5 tên lửa đã bay qua vùng trời Đài Loan và rơi xuống vùng đặc quyền kinh
tế (EEZ) của Nhật. Bộ Ngoại giao Trung Quốc tuyên bố : “Để đối phó với
các hành động khiêu khích độc ác của Pelosi (vicious
and provocative actions), Trung Quốc quyết định áp đặt biện pháp
trừng phạt bà Pelosi và gia đình”.
Trước phản ứng mạnh mẽ của Trung Quốc, bà Pelosi nói với báo chí: “Chính
phủ Trung Quốc không quyết định lộ trình của chúng tôi. Họ không thể cô
lập Đài Loan bằng cách ngăn chúng tôi đến thăm. Các thượng nghị sỹ của
cả hai đảng đã đến thăm Đài Loan vào mùa xuân. Chúng tôi sẽ tiếp tục đến
thăm. Chúng tôi không để họ cô lập Đài Loan”. Chuyến thăm Đài Loan của
bà Pelosi đã gây ra lo ngại rằng Mỹ có thể thay đổi lập trường “mù mờ
chiến lược” (strategic ambiguity),
thúc đẩy Trung Quốc chiếm Đài Loan bằng vũ lực.
Lời
cuối
Cũng như các cuộc khủng hoảng Đài Loan trước đây, cuộc khủng hoảng lần
này chắc nổi lên rồi lại chìm xuống, khi hai bên Mỹ và Trung Quốc đều
chưa sẵn sàng chiến tranh do bối cảnh chính trị trong nước còn bất ổn và
kết cục chiến tranh tại Ukraine chưa ngã ngũ. Xét cho cùng, các vấn đề
đối ngoại luôn gắn liền và phụ thuộc vào chính trị nội bộ. Trong khi Mỹ
và phương Tây học theo binh pháp Clausewitz thì Trung Quốc thích vận
dụng Binh pháp Tôn Tử (Sun Tsu) như “bất chiến tự nhiên thành” (thắng mà
không cần đánh nhau).
Kết cục tranh chấp ở Đài Loan và Biển Đông không chỉ qua đấu súng mà còn
qua đấu trí. Trung Quốc đã từng bước kiểm soát Biển Đông bằng cách bắt
nạt và thôn tính láng giềng như con trăn nuốt dần con mồi trong vùng xám
(grey zone) mà Mỹ không thể
can thiệp, để trở thành chuyện đã rồi (fait
acompli). Nhưng đáng
chú ý là gần đây Mỹ đã tỉnh ngộ và bắt đầu vận dụng cờ vây (chứ không
chỉ cờ vua) để tăng cường liên kết các nước đồng minh và đối tác nhằm
đối phó với với sự trỗi dậy của Trung Quốc như con quái vật
Frankenstein.
Tham khảo
1. Nancy Pelosi: Why I’m leading
a congressional delegation to Taiwan,
Nancy Pelosi, Washington Post, August 2, 2022
2.
Why
Pelosi’s Visit to Taiwan Is Utterly Reckless, Thomas
Friedman, New York Times, August 1, 2022
3. Pelosi’s visit and the coming
Taiwan crisis, Minxin Pei, ASPI, 3 August 2022
4.
The Next Taiwan Strait Crisis Has Arrived,
Paul Heer,
National Interest, August 2, 2022
5.
Will
Pelosi’s trip trigger the next Taiwan crisis?Adam
Lockyer, Lowy, 2 August 2022
6.
The real crisis over Taiwan will start after
Pelosi comes home, Josh Rogin,
Washington
Post,
August 2, 2022
7.
Time Is Running Out to Prepare for War in the Pacific,
Wallace Gregson,
National Interest, August 2, 2022
8.
US-China tensions flare as Pelosi leaves Taiwan,
Lily Kuo,
Lyric Li,
Yasmeen Abutaleb,
Annabelle Timsit,
Washington Post, August 3, 2022
NQD. 6/8/2022
Tác giả gửi cho viet-studies ngày 7-8-22 |